| Ortografia | 2008-07-31 |
| Jak piszemy: nienajgorszy czy nie najgorszy? Nie z przymiotnikami pisze się przecież razem. | |
| Owszem, partykułę przeczącą nie z przymiotnikami w stopniu równym piszemy łącznie, np. niedrogi, niedobry, niemiły, niepolski itp. (zob. reguła 167), jednak z przymiotnikami i przysłówkami w stopniu wyższym i najwyższym obowiązuje pisownia rozdzielna (zob. reguła 178): nie gorzej, nie najgorzej; nie gorszy, nie najgorszy; nie łatwiejszy, nie najłatwiejszy; nie łatwiej, nie najłatwiej itp. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2008-07-31 |
| Ostatnio w reklamie usłyszałam takie słowa: skóra różni się u mężczyzn i kobiet. Nie umiem powiedzieć co, ale coś mi tu nie brzmi. | |
| Czasownik różnić się powinien budować zdania o konstrukcji np. takiej: ktoś/coś różni się od kogoś/czegoś czymś, np. Człowiek różni się od małpy poziomem inteligencji. W polszczyźnie nie mamy połączenia !coś różni się u kogoś. Zdanie z reklamy poprawnie zbudowane mogłoby wyglądać następująco: Skóra mężczyzn różni się od skóry kobiet. Katarzyna Wyrwas |
|
| Znaczenie | 2008-07-30 |
| Co znaczy słowo inkomodować? | |
| Inkomodować to 'sprawiać kłopot, niewygodę, przeszkadzać; trudzić' (zob. W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych). Wyraz ten został przejęty za łacińskim czasownikiem incommodare o tym samym znaczeniu, pochodzącym od incommodus 'niewygodny, niemiły'. Czasownik inkomodować jest już wyrazem przestarzałym, współcześnie w polszczyźnie nieużywanym. Katarzyna Wyrwas |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2008-07-30 |
| Jak jest poprawnie: zawody odbywają się w Polanicy Zdrój czy w Polanicy Zdroju? | |
| Człon Zdrój występujący jako drugi w wielu nazwach miejscowości uzdrowiskowch jest obowiązkowo odmienny. Zwykle nazwy tych miejscowości są tak zbudowane, że pierwszy człon występuje w liczbie pojedynczej (np. Krynica-Zdrój, Rabka-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, ), niekiedy tylko człon pierwszy ma forme liczby mnogiej (jak np. w nazwach Duszniki-Zdrój, Goczałkowice-Zdrój). W nazwach dwuczłonowych odmieniają się oba człony, tyle że każdy z nich we właściwy sobie sposób, np w nazwie Długopole-Zdrój człon Długopole odmienia się według deklinacji nijakiej, człon Zdrój natomiast przybiera zgodnie ze swym rodzajem gramatycznym końcówki deklinacji męskiej, Iwonicz ma odmianę męską, a Polanica - żeńską. Dlatego też odmieniamy nazwę uzdrowiska następująco: M. Polanica-Zdrój, D. Polanicy-Zdroju, C. Polanicy-Zdrojowi, B. Polanicę-Zdrój, N. Polanicą-Zdrojem, Ms. Polanicy-Zdroju, W. Polanico-Zdroju! Na koniec warto podkreślić także ortograficzny aspekt zagadnienia związanego z członem Zdrój: według najnowszych ustaleń Rady Języka Polskiego, ujętych już w wydaniu 2. Wielkiego słownika ortograficznego PWN pod red. E. Polańskiego (zob. reguła 184) z łącznikiem piszemy wieloelementowe (rzeczownikowe) nazwy miejscowe, które wspólnie nazywają jednostkę administracyjną lub/i geograficzną (miejscowość lub jej część). Katarzyna Wyrwas |
|
| Interpunkcja | 2008-07-29 |
| Czy stawiamy przecinek przed wyrazem tudzież? | |
| Przed spójnikiem tudzież nie stawia się przecinka. Łączy on współrzędne części zdania i zdania współrzędne; jest synonimiczny względem spójników i, oraz, por. np. Byliśmy w Krakowie tudzież w Wieliczce. (zob. Słownik języka polskiego PWN). Katarzyna Wyrwas |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2008-07-29 |
| Czy można odmieniać imię Andrew? | |
| Imię to w formie zapisanej kończy się na spółgłoskę, mogłoby się zatem wydawać, że łatwo włączyć je do deklinacji męskiej i odmieniać jak inne męskie imiona (jak np. podobnie zakończone Lew). Tymczasem odmianę utrudnia nam wymowa [endrju], która sprawia, że zakończenie nie pozwala nam przyporządkować tego imienia do żadnego wzorca odmiany. Imię to - jako jedno z nielicznych - jest na gruncie polskim nieodmienne. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2008-07-28 |
| Czy poprawnie jest mówić złożyć podziękowania dla pomysłodawców? | |
| Połączenie złożyć podziękowania to po prostu dłuższa wersja prostszego określenia podziękować. Ale dziękują zwykli ludzie, osoby urzędowe zaś podziękowania składają - tak się mówi oficjalnie. W całym tym zamieszaniu rzadko kto zauważa, że czasownik (po)dziękować łączy się z rzeczownikiem w celowniku, można więc jedynie (po)dziękować komuś (tu: pomysłodawcom). We współczesnym języku jednak celownik jest coraz rzadszym gościem, a doszło nawet i do tego, ze niektóre formy celownika dziwią, zaskakują, są podejrzewane o bycie niepoprawnymi, jak np. formy (przyglądam się) dobru, złu, biuru i inne. Zamiast form celownika używane bywają połączenia dopełniacza z przyimkiem dla, które mają ten walor, że dodatkowo dzięki obecności owego dla wywołują pozytywne skojarzenia związane z dawaniem czegoś (por. kwiaty dla matki = 'kwiaty, które dajemy matce'). Podobne uwagi czyniłam pewnie niegdyś w związku z czasownikiem dedykować w dziale Składnia. Powinniśmy używać formy (po)dziękować pomysłodawcom lub złożyć podziękowania pomysłodawcom. Katarzyna Wyrwas |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2008-07-28 |
| Jak się odmienia nazwę Wolbrom? | |
| Nazwę tego miasta odmianiamy następująco: D. Wolbromia, C. Wolbromiowi, B. Wolbrom, N. Wolbromiem, MsW. Wolbromiu. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-24 |
| Proszę o pomoc. Potrzebuję poprawnie użyć skrótów: os. Bohaterów II W. Św. (drugiej wojny światowej) os. ks. J. Popiełuszki os. Powstanców W-wy os. Lotników Wlkp. Są to nazwy, jakie będą umieszczone na tabliczkach z nazwą osiedli w Poznaniu. |
|
| Nie ma powodu, żeby stosować skróty na tabliczkach (oszczędność miejsca niewielka), nazwy są wtedy znacznie mniej eleganckie. Poprawne zapisy: os. Bohaterów II Wojny Światowej os. ks. J. Popiełuszki os. Powstańców Warszawy os. Lotników Wielkopolskich. Aldona Skudrzyk |
|
| Słowotwórstwo | 2008-07-24 |
| Mam wątpliwość, czy można używać w słowa doposażyć. W wielu słownikach go po prostu nie ma. W życiu pojawia się w wielu pismach i sprawozdaniach np. doposażono oddział szpitala; doposażono policjantów; doposażono 100 szkół. | |
| Faktycznie, w większości słowników, także historycznych, nie ma czasownika doposażyć. Jest jednak w Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny pod red. H. Zgółkowej, odnotowano także czasownik doposażyć w nowszych słownikach ortograficznych (PWN z 1999, 2003). Mamy tu jeszcze jeden dowód na to, że słowniki języka polskiego nie ogarniają całego zasobu słownego. Rzecz o tyle ciekawa, że znaczenie czasownika doposażyć jest bardzo czytelne nawet bez kontekstu. Oczywiście dalekie jest od źródłowego wyrazu posag, ale nawiązuje do odnotowanego w słownikach i powszechnie znanego czasownika wyposażyć ‘zaopatrywać w coś, zwykle w przedmioty niezbędne do prawidłowego funkcjonowania, do wykonywania czegoś’. Przedrostek do- ma znaczenie ‘wykonanie czynności dodatkowej, uzupełniającej’ (dolać, doczytać, dosypać), tak więc doposażyć znaczy ‘wyposażyć dodatkowo, uzupełnić wyposażenie’. Podstawą słowotwórczą jest zatem czasownik wyposażyć. Czy są jakieś inne czasowniki utworzone w analogiczny sposób jak doposażyć? Do takich zaliczyć można: dobudować ‘wybudować dodatkowo’, dobarwić ‘zabarwić jeszcze raz’, dobudzić ‘z trudem zbudzić, obudzić (czynność budzenia była wcześniejsza)’, dociąć ‘wyciąć do końca, do określonego miejsca’, dodrukować ‘wydrukować dodatkowo’, dogotować ‘ugotować dodatkową ilość’ itd. (podkreślałam czasowniki będące bazą słowotwórczą). Jak wynika z zaproponowanej tu analizy słowotwórczej, kwestionowanie poprawności wyrazu doposażyć byłoby bezzasadne, zwłaszcza że czasownik jest w powszechnym użyciu. UWAGA: w Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny pod red. H. Zgółkowej analiza słowotwórcza jest inna niż podana wyżej. Autor hasła wywodzi doposażyć od posażyć. Krystyna Kleszczowa |
|
| Wymowa | 2008-07-24 |
| Jak powinno się wymawiać słowo podstawka? | |
| Z pewnością nie można tego wyrazu wymówić tak, jak się go pisze, czyli ortograficznie – jest to nie tylko trudne, ale i niezgodne z polską fonetyką. W wyrazie tym mamy do czynienia ze zbitką spółgłoskową [dst]. Pierwsza spółgłoska z tej grupy – [d] – jest wprawdzie dźwięczna, ale skoro następna – [s] – jest bezdźwięczna, narządy mowy już nieco wcześniej przygotowują się do jej wymówienia: wiązadła głosowe rozsuwają się i [d] zostaje pozbawione dźwięczności, zmieniając się w [t]. Zjawisko to nazywa się w fonetyce upodobnieniem (do następującej głoski) pod względem dźwięczności. Opisany mechanizm wymowy to ponadto upodobnienie o charakterze wstecznym, ponieważ „działa do tyłu” (tu: od [s] do [d]). W efekcie otrzymujemy słowo wymówione jako [potstafka], w którym pod koniec pojawia się jeszcze jedno upodobnienie tego samego typu: pod wpływem bezdźwięcznego [k] wymawiamy już nie [w], lecz [f]. To jednak nie koniec kłopotów z wymową rzeczownika podstawka. Omówiliśmy dotychczas wymowę tzw. staranną, w wolnym tempie, tymczasem w szybszej, wymowie w wyrazie tym dokonuje się jeszcze jedna przemiana fonetyczna, którą jest upodobnienie głoski [t] pod względem sposobu artykulacji do [s]. Głoska [t] jest spółgłoską zwartą, wymawianą dzięki krótkiemu dotknięciu przodem języka do górnych zębów, spółgłoska [s] natomiast jest wymawiana tak, że przód języka zbliża się do górnych zębów, tworząc szczelinę. W wyrazie podstawka wymawianym jako [potstafka] po zwartym [t] mamy zatem szczelinowe [s], a po nim ponownie zwarte [t] – w szybszym tempie mowy nie jest to połączenie łatwe, wygodne dla mówiącego, dlatego też potocznie słyszy się zwykle wymowę [pocstafka], w której pod wpływem następującego szczelinowego [s] zwarte [t] zmienia się w zwarto-szczelinowe [c]. Cała ta grupa spółgłosek nadal ma wymowę opierającą się na ruchu przodu języka w okolicach górnych zębów, cała grupa nadal również składa się w trzech spółgłosek. Zwracam tu uwagę na ilość, ponieważ przy szybkiej, niestarannej wymowie pojawia się wersja ![poctafka] (zob. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego), którą uznaje się za niepoprawną, nadmiernie upraszczającą, po prostu zniekształcającą ów wyraz. Niby małe słowo, a ile do opowiadania :-). Katarzyna Wyrwas |
|
| Wyrazy obce | 2008-07-23 |
| Która forma jest poprawna: probiotyk czy prebiotyk? | |
| Istnieje Polskie Towarzystwo Probiotyczne i Prebiotyczne, a także International Scientific Association for Probiotics and Prebiotics, nie może być zatem wątpliwości, że istnieją zarówno probiotyki, jak i prebiotyki, choć definicję probiotyków odszukać łatwiej. Wielki słownik wyrazów obcych pod red. M. Bańko podaje definicję wyrazu probiotyk (od pro- ‘dla’ + gr. biōtiós ‘życiowy’) ‘żywe bakterie niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu trawiennego; także produkt spożywczy, zwłaszcza jogurt, zawierający takie bakterie’. Jak podaje Merriam-Webster Dictionary, angielski probiotic funkcjonuje od 1951 roku i został utworzony na podobieństwo antybiotyku, w angielszczyźnie ponadto probiotykiem nazywana jest także bakteria przeznaczona do sporządzania preparatu probiotycznego (zob. artykuł w Wikipedii). Z kolei prebiotykami nazywa się nieulegające trawieniu substancje stymulujące rozwój prawidłowej flory jelit, które w przewodzie pokarmowym człowieka współdziałają z probiotykami (zob. artykuł w Wikipedii). Katarzyna Wyrwas |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2008-07-22 |
| Jaka powinna być właściwa odmiana imienia Geoffrey i nazwiska Angelline (w liczbie mnogiej). Bardzo proszę o odpowiedź na pytanie, czy poniższe zdanie jest poprawne pod względem językowym: Opowiadał o Helenie, Geoffrey’u i służącej Angelline’ów. | |
| Imię Geoffrey powinno się odmieniać jak Disney, co oznacza, że końcówki odmiany dopisujemy bez apostrofu, jako że na końcu obu nazw własnych nie ma głosek niemych: y jest wymawiane jak [j]. Formy są następujące – liczba pojedyncza: DB. Geoffreya, C. Geoffreyowi, N. Geoffreyem, MsW. Geoffreyu; liczba mnoga: MW. Geoffreyowie, DB. Geoffreyów, C. Geoffreyom, N.Geoffreyami, Ms.Geoffreyach. Nazwisko Angelline ma na końcu nieme (niewymawiane) e, w związku z czym końcówki odmiany dopisujemy po apostrofie. W miejscowniku lp. apostrofu nie używamy. Oto formy: liczba pojedyncza: DB. Angelline’a, C. Angelline’owi, N. Angelline’em, MsW. Angellinie; liczba mnoga: MW. Angelline’owie, DB. Angelline’ów, C. Angelline’om, N.Angelline’ami, Ms.Angelline’ach. Katarzyna Wyrwas |
|
| Frazeologia | 2008-07-22 |
| Usłyszałem od znajomego, że zostawił kogoś samopas. Czy nie powinno się mówić puścić samopas? | |
| Przysłówek samopas, w słownikach kwalifikowany jako wyraz książkowy, jest współcześnie coraz rzadziej używany i dlatego może wzbudzać wątpliwości, również frazeologiczne. W najstarszych słownikach definiowany był jako „sam osobno się pasący” (S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Lwów 1807-1814); „pasąc się sam, bez pasterza” (Słownik języka polskiego, red. J. Karłowicz, W. Kryński, W. Niedźwiedzki, Warszawa 1915). Powiem od razu, że poprawny jest zarówno związek zostawić kogoś samopas, jak i puścić samopas, każdy z nich zaś odwołuje się do innego znaczenia interesującego nas przysłówka. Najnowsze słowniki (Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz) podają definicje: a) ‘bez dozoru, bez opieki’ z wyrażeniami włóczyć się, błąkać się samopas; zostawić coś, kogoś samopas oraz b) ‘w pojedynkę, oddzielnie’ z przykładem puścić się samopas w drogę. Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki notuje połączenia błąkać się, chadzać, chodzić, iść, poruszać się, włóczyć się, wałęsać się samopas w znaczeniu ‘oddzielnie, luzem’ z przykładem z prozy S. Żeromskiego: Lubiła błąkać się samopas po ulicach. W słowniku tym znajdziemy także połączenie puszczać, puścić, zostawić kogo, co samopas w znaczeniu ‘bez dozoru, opieki, bez kierowania’ z przykładem z noweli W. Sieroszewskiego: Nie mógł zostawić samopas statku. Najmniejsze niedbalstwo mogło spowodować rozbicie. Katarzyna Wyrwas |
|
| Interpunkcja | 2008-07-22 |
| Mam pytanie dotyczące stosowania znaków interpunkcyjnych ?, !. Jeśli wymieniamy (wyliczamy) np. zaimki pytajne: jaki? jaka? jakie? (bądź wypowiedzenia w formie pytania), czy winno się oddzielać je przecinkami (jaki?, jaka?, jakie?; czy winno być: Jaki? Jaka? Jakie?)? | |
| Jeśli w wypowiedzi dochodzi do zbiegu znaków interpunkcyjnych, z których pierwszy jest pytajnikiem, a drugi przecinkiem, średnikiem, kropką lub dwukropkiem, to – zgodnie z regułą 415 pisowni polskiej – winno się pozostawić jedynie znak zapytania, a pozostałe znaki pominąć, np.: Dlaczego to uczyniłeś? dlaczego? (nie: *Dlaczego to uczyniłeś?, dlaczego?) lub Kto tu był? Czego chciał? (nie zaś: *Kto tu był?. Czego chciał?). Nie tak jednak zasada, o czym jestem głęboko przekonana, winna mieć zastosowanie w przykładach analogicznych do przywołanego przez Panią/Pana. Przyjrzyjmy się następującemu zdaniu: Na pytania: jaki?, jaka?, jakie? odpowiada przymiotnik. Po dwukropku zostały wyliczone wyrazy w tzw. użyciu cudzysłowowym (choć tu nie ujęte w cudzysłów), czyli będące w pewnym sensie cytatami, wyrażeniami służącymi do konstruowania pytań, nie zaś właściwymi pytaniami o fakty rzeczywistości pozajęzykowej. Podobnie wyglądałaby sytuacja w przypadku tej oto dłuższej wypowiedzi zbudowanej w istocie z jednego zdania złożonego i jednego pojedynczego pytającego: Należy rozstrzygnąć następujące kwestie: Ile godzin tygodniowo powinni pracować lekarze?; Ile mogą mieć nadgodzin?; Ile powinni zarabiać? Co jeszcze można zrobić? Obecność średników (w ich miejscu równie dobrze mogłyby się znaleźć przecinki) oddzielających trzy podrzędne zdania składowe wypowiedzenia złożonego pytajno-zależnego pozwala jednocześnie odróżnić je od zdania ostatniego (Co jeszcze można zrobić?), współrzędnego względem członu: Należy rozstrzygnąć następujące kwestie. Ich brak z kolei znacznie utrudniłby dokonanie logicznego podziału całej wypowiedzi, a co za tym idzie: odczytanie sensu. Oczywiście komplikacji tych da się uniknąć, jeżeli w odpowiednim miejscu zastosuje się wspominany np. cudzysłów lub – w przypadku tekstów drukowanych czy sporządzonych w wersji elektronicznej – kursywę. Ponieważ jednak ich użycie nie jest obligatoryjne, właściwą interpretację w każdym przypadku powinno zagwarantować właściwe zastosowanie znaków oddzielających, które czasem, co starałam się pokazać, mogą, a nawet muszą pojawić się po znaku zapytania. Kończąc, dodam jeszcze, że w literaturze językoznawczej omawiającej problem zaimków nie spotyka się zapisu zaimek pytajny + [konkretny przykład] + pytajnik, a więc nie: zaimek pytajny kto?, lecz zaimek pytajny kto. Kto? jest już bowiem pytaniem wyrażonym zaimkiem. Katarzyna Mazur |
|
| Interpunkcja | 2008-07-19 |
| Szanowni Państwo, moja wątpliwość dotyczy poniższego zdania (Rilke Lalki, tłum. T. Ososiński): Aby określić, w jakim kręgu toczy się życie tych lalek, można by zaryzykować przypuszczenie, że istnienie ich nie potrzebuje obecności dzieci, warunkiem ich powstania byłoby poniekąd to, że świat dzieci przeminął. Czy użycie spójnika że w zdaniu że świat dzieci przeminął jest poprawne? Mnie to że nieco fałszuje... |
|
| Przecinek we wskazanym miejscu jest z punktu widzenia składniowego jak najbardziej konieczny, jak zresztą przecinki postawione we wszystkich innych miejscach w cytowanym zdaniu. Przecinki w wypowiedzeniach złożonych służą do oddzielania poszczególnych zdań składowych, czyli takich jednostek, które zawierają osobową formę czasownika tudzież imiesłów przysłówkowy. Oddzielić przecinkiem trzeba zatem zdanie warunkiem ich powstania byłoby poniekąd to od zdaniaże świat dzieci przeminął, ponieważ są w nich orzeczenia byłoby warunkiem oraz przeminął. Oddzielamy ponadto zdania nadrzędne od podrzędnych, a niewątpliwie zdanie warunkiem ich powstania byłoby poniekąd to jest nadrzędne w stosunku do że świat dzieci przeminął, jako że możemy po pierwszym postawić pytanie, na które odpowiedzią jest zdanie drugie: warunkiem ich powstania byłoby poniekąd to - co? - że świat dzieci przeminął. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2008-07-18 |
| Która z form jest poprawna: To dla Ciebie miła Ola czy To dla Ciebie miła Olu? | |
| Gdybyśmy chcieli wyrazić, że ta oto miła Ola jest dla kogoś (np. przeznaczona), wtedy owszem, można byłoby rzecz ująć tak, jak to ujmuje się w pierwszym zdaniu, aczkolwiek nie byłaby to forma idealna. Zdanie drugie pokazuje jednak, że intencje nadawcy są inne – być może chce dać prezent pannie Oli, mówiąc lub pisząc cytowany tekst. W takim wypadku imię panny powinno wystąpić w wołaczu – Olu. W formie pisemnej ponadto przed owym imieniem w wołaczu oraz jego przydawką, czyli przed słowami miła Olu, należy postawić przecinek. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-17 |
| Czy dopuszczalna jest pisownia wicedyrektor jako (pozorny skrót) w-ce dyrektor? | |
| Słowo mamy jedno (wicedyrektor), a w skrócie mielibyśmy robić z niego słowa dwa? Takiego skrótu nie można zaakceptować. Człon wice- (od łac. in vicem ‘zamiast’), czyli początkowy składnik wyrazów złożonych o znaczeniu ‘zastępca kogoś’, np. wicedyrektor, wiceminister, wiceprezes, wiceprezydent, ‘ktoś zajmujący drugie miejsce w zawodach’, np. wicemistrz, ‘ktoś stojący o stopień niżej od osoby określonej przez drugą część tego złożenia, np. wiceadmirał, wicehrabia, jest przedrostkiem, ma zatem pisownię łączną, co określa reguła 148 pisowni polskiej (notabene warto dodać, że przedrostek ten pisany być powinien wyłącznie z w, nie zaś z v). Poprawny skrót od rzeczownika wicedyrektor to wicedyr. (podobnie jak dyr. od dyrektor), znaleźć go można zarówno w Uniwersalnym słowniku języka polskiego pod red. S. Dubisza, jak i w dostępnym na stronie internetowej Wielkim słowniku ortograficznym języka polskiego PWN. Jeśli zaś idzie o skróty z użyciem znaków nieliterowych, takich jak ukośnik czy łącznik, to w większości nie są one uznawane za poprawne. Na temat takich skrótów pisał Maciej Malinowski w portalu „Obcy język polski”. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2008-07-17 |
| Bardzo chciałabym poznać etymologię słowa prostytutka. | |
| W najstarszych słownikach polskich brak słowa prostytutka. Nie może dziwić ten fakt, ponieważ miała polszczyzna inne – mniej lub bardziej dosadne – określenia oznaczające kobietę lekkich obyczajów, kobietę upadłą: nierządnica, wszetecznica, ladacznica, ulicznica, małpa, kurwa. W XVII-wiecznym słowniku Grzegorza Knapskiego (Thesaurus Polonolatinograecus seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae, t. 2, Kraków 1644, s. 631) w części łacińsko-polskiej łacińskie słowa o interesującej nas tematyce tłumaczy się następująco: prostituo ‘wystawiam’, prostituta femina ‘nierządnica’, prostitutio ‘nierząd’. Najpierw w polszczyźnie pojawił się zapewne rzeczownik prostytucja – nie odnotowuje go jeszcze słownik S. B. Lindego (Lwów 1807-1814), jest za to w tomie 2 Słownika języka polskiego wydanego w Wilnie w 1861 roku jedynie z odsyłaczem do haseł nierząd (‘życie nierządne, rozpusta, oddanie się żądzom cielesnym ‘) i rozpusta (‘rozwolnienie obyczajów, rozwiązłość’). Wyraz prostytutka po raz pierwszy w polszczyźnie został odnotowany w Słowniku języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i Niedźwiedziego (t. 4, Warszawa 1908) z definicją synonimiczną ‘nierządnica, wszetecznica, ladacznica, kurwa’ oraz informacją, że pochodzi od rzeczownika prostytut „pogardliwie człowiek pogardy godny, człowiek nizkiej [sic! – K.W.] moralnej wartości, człowiek kupny, przedajny od łac. prostitutus”. W tymże słowniku słowo prostytucja ma już podane dwa znaczenia: 1) ‘nierząd, oddawanie się nierządowi’; 2) przestarzałe ‘zhańbienie, kompromitacja’ z przykładem literatury: Jednak żal mi było prostytucji chorążanki, którą po tym rozpublikowaniu będzie miała (Marcin Matuszewicz, I połowa XVII wieku). Istniał w tych czasach również czasownik prostytuować (określony w słowniku jako nie używany) o znaczeniach: 1) ‘doprowadzać do oddania się nierządowi’; 2) ‘bezcześcić, hańbić, podlić, kompromitować’ z przykładami: Monarcha nie zechce przenieść, aby jego generał był tak nieznośnie prostytuowany (Józef Rolle); O postępkach Szeluty nie przyszło mi powiadać, które przede mną czynił; nie chciałem go z litości prostytuować (Marcin Matuszewicz). Słownik notuje ponadto czasownik prostytuować się ‘bezcześcić się, hańbić, podlić, kompromitować, afiszować’ z przykładem użycia: Prześladowca mój z adiutantem swoim dużo się przed światem prostytuowali (Aleksander Kraushar). Pora przejść do zagadnień etymologicznych, które po tym historycznym wstępie nie będą już obfitować w niespodzianki. Wiadomo, że polskie prostytutka pochodzi z łaciny. W języku łacińskim rzeczownik prōstitūta pochodzi od czasownika prōstituere ‘wystawiać na sprzedaż (na przód)’, a ten od: prō- ‘przed’ i statuere ‘stawiać’ (Merriam-Webster Distionary, The American Heritage Dictionary). W angielszczyźnie prostitution jest XVI-wiecznym zapożyczeniem z francuskiego, w którym natomiast jest bezpośrednią pożyczką z łaciny (Chambers Dictionary of Etymology). Można zatem założyć, że wyrazy z tego kręgu z łaciny do polszczyzny trafiły za pośrednictwem angielskiego lub francuskiego, z czego pewniejszy jest francuski, ponieważ ściślejsze kontakty z angielszczyzną język polski zaczął mieć dopiero w końcu XIX i w XX wieku. Być może także słowo to było bezpośrednią pożyczką łacińską, zważywszy na powszechną w XVII wieku znajomość łaciny wśród wykształconych choćby trochę obywateli. Słowniki współczesne podają, że prostytucja zapożyczono z francuskiego prostitution, prostytuować się od fr. se prostituer, ale już prostytutka miałaby pochodzić od ang. prostitute za francuskim prostitutée (zob. Słownik wyrazów obcych, red. E. Sobol, Warszawa 1996, Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko, Warszawa 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003). Andrzej Bańkowski, autor Słownika etymologicznego języka polskiego uważa rzeczownik prostytutka za „eufemizm prawniczy (policyjny), wcześniej londyński niż paryski” (podaje także włoskie donna di strada ‘panna uliczna’). Z pewnością był to eufemizm, skoro w użyciu były wyrazy, od których przyszło rozpocząć ten wywód. Katarzyna Wyrwas |
|
| Wymowa | 2008-07-17 |
| Jak wymawia się imię portugalskiego polityka Jose Barosso? Słyszałam już wiele wersji. | |
| Wedle informacji zawartych w Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego imię Jose wymawia się [choze] (pogrubienie sylaby oznacza, że na nią pada akcent). Katarzyna Wyrwas |
|