Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2004-06-16
Jaka jest etymologia słowa przeżegnać się na określenie znaku krzyża czynionego na sobie?
Według Słownika etymologicznego języka polskiego A. Brücknera wyrazy żegnać się, przeżegnać się oraz pożegnanie są zapożyczeniem z niemieckiego segnen, które z kolei pochodzi od łacińskiego signare, od signum ‘znak’ (krzyża świętego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-04
Skąd pochodzi nazwa miasta Katowice?
Katowice pochodzi nazwy osobowej Kat, do której dodano przyrostek -owice (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-04
Poszukuję wyczerpującego znaczenia nazwy Ostrów Tumski.
Ostrów Tumski istnieje – o ile mi wiadomo – nie tylko we Wrocławiu, lecz także w Poznaniu i Głogowie. Ta nazwa miejscowa składa się z rzeczownika ostrów, który niegdyś oznaczał ‘wyspę na jeziorze, rzece lub bagnach’, oraz z przymiotnika tumski, pochodzącego od rzeczownika tum oznaczającego katedrę (z dawnego niemieckiego tuom ‘dom kościelny’, jak podaje A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego). Wszystkie znane Ostrowy Tumskie są najstarszymi częściami miast, znajdują się lub znajdowały na wyspach i są na nich stare, średniowieczne kościoły.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-02
Skąd pochodzą nazwy Chłodek i Nawłoć (z Przedwiośnia S. Żeromskiego)?
Nazwa miejscowa Chłodek może być interpretowana jako zdrobnienie od wyrazu chłód (XV wiek), a ten leksem wywodzi się od prasłowiańskiego *xoldъ, który z kolei najprawdopodobniej kontynuuje formę *ksol-dh-o-s (por. czasownik *ksel – ‘ziębnąć’). Słownik języka polskiego S. B. Lindego poświadcza wyraz chłodek w znaczeniu botanicznym – zajęczy chłodek, hieracium minus; jedni to ziele zowią domkiem zającowym, a drudzy zajęczym zielem. Zatem etymologię nazwy miejscowej Chłodek możemy wiązać zarówno z deminutywną (=zdrobniałą) postacią słowa chłód, jak i z nazwą rośliny. Równie zielarskie powiązania wykazuje druga z nazw miejscowych – Nawłoć. Otóż wyraz ten oznacza – jak czytamy w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego – solidago, rodzaj roślin z rodziny złożonych, o wysokich łodygach, liściach lancetowatych, o koszyczkach kwiatowych drobnych, żółtych, zebranych w grona. Nazwa tej amerykańskiej rośliny, występującej w licznych gatunkach również w Europie Środkowej i Azji, jest sztuczna. Jej właściwe określenie to ang. golden rod, stąd niem. goldrute czy ros. zołotája rózga.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-06-02
Czy istnieje związek między wyrazami topić się i tonąć?
Oba czasowniki mają wspólne źródło – łączy je nawet znaczenie! Czasownik tonąć pochodzi od *top-ną-ć, z top-i-ć łączy go więc – jak widać – jednie inny przyrostek tematyczny. Zob. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-02
Czy jest jakiś związek pomiędzy wyrazami Istebna, izba, izdebka?
Nazwa Istebna została utworzona za pomocą przyrostka *-ьna od rzeczownika izba, który w XV-XV wieku miał postać izdba / istba (od prasłowiańskiego *istъba). W XVI wieku istniał przymiotnik istebny, później izdebny. Wyraz izdebka jest zdrobnieniem od starszej formy omawianego rzeczownika. Zob. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski oraz A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-02
Skąd pochodzi nazwa Przemyśl?
Przemyśl to nazwa dzierżawcza utworzona za pomocą przyrostka *-jь, pochodząca od imienia Przemysł lub ruskiego Peremyslъ.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-02
Skąd pochodzi nazwa Brodnica?
Brodnica pochodzi od przymiotnika *brodьnъ (od bród ‘mielizna, płytkie miejsce na rzece’), do którego dodano przyrostek -ica.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-02
Skąd pochodzi nazwa Tarnowiec?
Nazwa Tarnowiec łączy się znaczeniowo z takimi nazwami, jak Tarnów, Tarnowskie Góry, Tarnowice. Może pochodzić od nazwy osobowej Tarn i być nazwą dzierżawczą określającą ‘własność Tarna’. Może też być nazwą topograficzną, określającą ‘miejsce, gdzie rosła tarnina’ – w takim przypadku pochodzi od wyrazu tarn ‘cierń, kolec’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-02
Skąd pochodzi nazwa Kłodzko?
Nazwa Kłodzko pochodzi od czeskiego klada ‘pień, kloc, słup’, do którego dodano przyrostek *-ьsko. Nazwa ta pierwotnie miała postać Kladsko, a po 1945 roku nadano jej polskie brzmienie.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-06-02
Jaka jest etymologia wulgaryzmu chuj?
Wulgaryzm, na temat którego postawione zostało pytanie, należy do wyrazów słowiańskich o trudnej do jednoznacznego wyjaśnienia etymologii. W znaczeniu anatomicznym – ‘penis’ – omawiany leksem prawdopodobnie w prasłowiańskiej postaci *(ъ)xujъ realizuje formę *us-ou-y-os związaną z czasownikiem *uti (por. ob-uć, z-uć). W drugim jednak ze swych znaczeń – potoczny wyraz obelżywy (ty ch...!) – można go potraktować jako przykład derywacji wstecznej, gdzie wyrazem podstawowym byłby dialektalny chujec, czyli ’wieprz’. W Słowniku etymologicznym języka polskiego F. Sławskiego znajdujemy również informację, iż rzeczownik ten jest związany ze słowem choina (prasłowiańskie *chvoja). Jednakże A. Bańkowski taką interpretację uważa za niesłuszną (A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-06-02
Jaka jest etymologia słów przyjaźń, przyjaciel?
Wyraz przyjaciel należy do grupy słów rodzimych, ogólnosłowiańskich. Etymologicznie związany jest z prasłowiańskim czasownikiem *prьj-a-ti o znaczeniu ‘lubić, sprzyjać komu, przyjaźnić się’. Zatem budowa tego rzeczownika wyglądałaby następująco *prьja+telь. Interesujący nas wyraz – poświadczony w języku polskim już od XIV wieku – często występuje w Biblii, gdzie staje się odpowiednikiem łacińskich leksemów amicus i cognatus. W staropolszczyźnie przyjaciel oznaczał nie tylko ‘tego, kto komuś sprzyja’, ale również ‘krewnego, powinowatego’ oraz ‘przyjmującego / przyjmowanego w gościnę’. Dwa ostatnie ze znaczeń nie zachowały się, ale za to ukształtowany został dodatkowy, nowy sens wyrazu przyjaciel – ‘kochanek’. Z kolei rzeczownik przyjaźń kontynuuje prasłowiańską postać *prьjaznь, wywodzącą się od przymiotnika *prьjaznъ (czyli ‘przyjazny’). Podobnie jak leksem przyjaciel, tak i formy przyjazny, przyjaźń pozostają w ścisłym związku z czasownikiem *prьjati. Ponadto, analogiczną zależność jak w przypadku *prьjaznъ (‘przyjazny’): *prьjaznь (‘przyjaźń’) ilustruje para słów *bojaznъ (stp. ‘bojazny’ XV-XVI wiek): *bojaznь (‘bojaźń’) (A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-06-02
Jakie jest pochodzenie wyrazu niedźwiedź?
Rzeczownik niedźwiedź poświadczony w polszczyźnie pierwszej połowy XVI wieku, wcześniej występujący w postaci miedźwiedź (XIII-XVI wiek), jest kontynuantem prasłowiańskiej formy *medvēdis. Omawiany wyraz ma charakter ogólnosłowiański i wywodzi się od przymiotnika *medv-ĕdъ, czyli ‘jedzący miód’ (*medh-u-s→*medъ ‘miód’; *ēd- →*ěsti ‘jeść’). Zdaniem A. Bańkowskiego, w prasłowiańszczyźnie myśliwskie określenie niedźwiedzia zastąpiło jego właściwą praindoeuropejską nazwę *rktos, w związku z którą pozostaje greckie árktos (od árktos ‘niedźwiedź’ pochodzi forma astronomiczna Arktos ‘gwiazdozbiór Wielka Niedźwiedzica’ oraz nazwa kontynentu – Arktyka, a być może również imię Artur) oraz łac. ursus (por. imię własne Ursus lub pochodne od przymiotnika ursinus imię Ursyn, od którego utworzono nazwę dzielnicy warszawskiej – Ursynów czy też imię żeńskie Urszula, etymologicznie oznaczające małą niedźwiedzicę). Praindoeuropejskie *rktos wyparte zostało zatem przez formę miedźwiedź, a zmiana nagłosowego mie- w nie- mogła być spowodowana czynnikami fonetycznymi o charakterze gwarowym, jako przejaw hiperpoprawności (por. niemymiemy, NiemcyMiemcy) lub też czynnikami morfologicznymi: leksykalizacja wyrazu miedźwiedź i utrata związku z podstawowym wyrazem miód spowodowały wyrównanie analogiczne do form słowotwórczych z zaprzeczeniem nie- (K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego).
Joanna Przyklenk

W zastąpieniu owej właściwej nazwy omówieniem można widzieć przejaw tabu językowego zastosowanego w językach ludów północnej Europy (por. ros. miedwied’, niem. Bär czy ang. bear o znaczeniu ‘bury, szary’, litewskie lokys ‘kudłaty’ lub ‘liżący’), dla których to zwierzę było groźne. Z tego powodu unikano wymawiania jego nazwy i w końcu o niej zapomniano, a w zastępujących ją omówieniach eksponowano pewne charakterystyczne cechy niedźwiedzia, jego zwyczaje. Co ciekawe, kiedy wyraz niedźwiedź zaczął być odczuwany jako nazwa właściwa, a przez to niebezpieczna, znów znalazły się nowe omówienia typu miś, mieszko, kosmacz, kudłacz, bartnik, mrówczarz (por. K. Staniewska: Zakazane słowo. „Wiedza i Życie” nr 1/2000).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-05-27
Chciałabym się dowiedzieć, jakie jest pochodzenie słowa pożoga.
Pożoga (staropolskie pożega, od prasłowiąskiego *požega albo *podъžega) to rzeczownik pochodzący od czasownika żec w znaczeniu ‘palić’. A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego podaje, że czasownik żegę pochodzi od prasłowiańskiego *gegę, a to od wcześniejszego *degę ‘palę’ (formy podobne zachowały się w języku litewskim – degti, degu ‘palić’ oraz łotewskim – daglis ‘żagiew’). Inne wyrazy pokrewne to pożożca / pożeżca ‘podpalacz’, żegadło ‘piętno’, żegleń ‘węgiel’, a także bardziej znane współcześnie zgliszcze, pożar czy zgaga.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-05-27
Jakie jest pochodzenie słowa wlec?
Czasownik wlec to słowo bardzo stare, prasłowo. Jego teraźniejszy kształt jest wynikiem przestawienia (metatezy) grupy -el-, którą zawierała prasłowiańska forma *welkti o znaczeniu ‘wlec, ciągnąć’. Odpowiedniki brzmieniowe i znaczeniowe wlec istniały niegdyś i są współcześnie w różnych językach słowiańskich – por. staro-cerkiewno-słowiańskie vlěšti ‘ciągnąć’, czeskie vleku, rosyjskie wołoku. A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego podaje także odpowiedniki litewskie (welku ‘ciągnąć, ap-wiłkas ‘ubiór’), pruskie (au-wilkis ‘nić’), greckie (aloks z *a-wloks ‘bruzda’), niemieckie (walken ‘ugniatać sukno’ i dawne walgen ‘toczyć).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-05-25
Chciałabym prosić o podanie pochodzenia słowa mozaika.
W polszczyźnie ten europeizm pojawił się w XVIII wieku, prawdopodobnie za pośrednictwem języka francuskiego (od fr. mosaïque ). Istnieją dwie koncepcje dotyczące pochodzenia tego wyrazu. Pierwsza (i powszechnie przyjęta) wywodzi mozaikę od włoskiego mosaico, pochodzącego z kolei od łacińskiego mūsīvum (np. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, Merriam-Webster Dictionary). W badaniu etymologii rzeczownika zapożyczonego przez polszczyznę pomocne być mogą słowniki innojęzyczne. Pochodzenie angielskiego rzeczownika mosaic wywodzi się np. od średniowiecznego łacińskiego przymiotnika mūsāicum oznaczającego ‘związany z muzami’, co z kolei pochodzi od łacińskiego mūsa ‘muza’, z greckiego mousa ‘ts.’ (por. Americam Heritage Dictionary). Inne argimenty znajdziemy w Etymologicznym słowniku języka polskiego A. Bańkowskiego, który podaje odpowiedniki mozaiki w różnych językach europejskich – niemieckie mozaik, francuskie mosaïque, angielskie mosaic, hiszpańskie oraz włoskie mosaico. Autora tego nie przekonuje wywodzenie mozaiki od włoskiego mosaico, uznaje bowiem (jako jedyny), że źródłem powstania rzeczownika mozaika jest używany w średniowiecznej łacinie kościelnej przymiotnik Mōsaicus // Mōsaicum ‘Mojżeszowy, żydowski’ (od Mōsēs ‘Mojżesz’), skąd pochodzi określenie ornamentum Mosaicum ‘ornament ułożony z kamyczków we wzory geometryczne albo roślinne, typowy dla sztuki żydowskiej’. Ja sama wierzę większości i przekonuje mnie twierdzenie, że mozaika pochodzi od muza.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-05-08
Jaka jest etymologia słowa wieczór?
Wyraz wieczór należy do słownictwa rodzimego, ogólnosłowiańskiego, na co wskazują takie chociażby przykłady jak czeskie i słowackie večer, rosyjskie wiéczer, ukraińskie wéczir czy słoweńskie večér (Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Interesujący nas leksem kontynuuje prasłowiańską formę *večerъ, która spokrewniona jest m.in. z greckim słowem hespéra oraz łacińskim vesper. Dalsza etymologia tego wyrazu, jak zauważa Krystyna Długosz-Kurczabowa, jest niejasna. W bliskim związku etymologicznym ze słowem wieczór pozostaje przysłówek wczora, wczoraj, będący kontynuantem prasłowiańskiego wyrazu *vьčera, który z kolei stanowi zredukowaną formę *večerъ (prawdopodobnie formę dawnego narzędnika). Ponadto, co wydaje się interesujące, omawiany tu rzeczownik pozostaje w łączności etymologicznej z wyrazem nieszpór (XV wiek), nieszpory (XIX wiek) o znaczeniu ‘nabożeństwo odprawiane w kościele po południu lub wieczorem, część modlitw brewiarzowych odmawianych wieczorem’. Ów wyraz to zapożyczenie z łaciny, które pojawiło się w polszczyźnie za pośrednictwem języka czeskiego: łac. vesper → czes. nešpor(y) → pol. nieszpór, nieszpory. Nieregularność procesów fonetycznych, jakie towarzyszyły przeszczepianiu łacińskiego słowa vesper na grunt słowiański, spowodowała zerwanie związku z wyrazem podstawowym.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-05-02
Jaka jest etymologia i znaczenie wyrazu przytomny?
Wyraz przytomny w znaczeniu ‘obecny gdzieś, przy czymś; istniejący teraz, aktualnie’ występował w polszczyźnie od XVI do XIX wieku, np. Widzę to wszystko, jak gdybym tam był przytomny, czyli ‘obecny’ (S. B. Linde Słownik języka polskiego); Szczęściem, był drugi człowiek świadom tajemnicy, giermek Księżnej, podonczas we dworze przytomny, czyli ‘obecny’ (Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego). Słowo to pochodzi od czeskiego přitomný, a ten leksem z kolei od při tom, czyli ‘przy tym’. Znaczenie, w jakim dziś używamy słowa przytomny – ‘mający przytomność, tzn. będący w stanie pełnej świadomości’ – pojawiło się dopiero w 2. połowie XIX wieku. Wcześniej bowiem w podobnym sensie używano zwrotu przytomny sobie (XVIII-XIX w.). Omawiany przymiotnik w znaczeniu ‘świadomy’ zapożyczony został z naszego języka przez język ukraiński: prytómnyj. Zauważyć także należy, iż współczesne słowniki obok znaczenia ‘taki, kto ma pełną świadomość tego, co się dzieje’ odnotowują także sensy: ‘taki, który charakteryzuje się żywością myślenia’ oraz ‘taki, który świadczy o inteligencji; trzeźwy, rozsądny’ (Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod red. H. Zgółkowej).
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-05-02
Jaka jest etymologia i znaczenie wyrazu złodziej?
Rodzimy przymiotnik zły będący kontynuantem prasłowiańskiej formy *zъlъ często stawał się podstawą słowotwórczą wyrazów złożonych. Przykładem takiego złożenia jest interesujący nas rzeczownik złodziej (*zъlъ-dĕjъ). Drugi człon jego budowy – dziej też ma ogólnosłowiański charakter, a jego obecność w języku polskim poświadczają chociażby takie leksemy jak czarodziej, kołodziej czy staropolski wyraz bartodziej (‘zajmujący się ulami’). Słowo złodziej początkowo wskazywało na osobę, która czyni źle, a więc było synonimiczne wobec wyrazu złoczyńca. Od XIV wieku, jak pisze A. Brückner, sens omawianego leksemu wzbogacony zostaje o znaczenie – ‘ten, który kradnie’ (Słownik etymologiczny języka polskiego). Obok wyrazu złodziej w polskich tekstach odnaleźć można również takie formy wyrazowe jak: złodziejca, złodziec (Słownik staropolski), złodziejek, złodziejczyk, złodziejaszek (S. B. Linde Słownik języka polskiego). Interesujące jest także słowo nazywające więzienie dla złodziei, złoczyńców, łotrów – złodziejarnia (tamże). Zmianę znaczeniową leksemu złodziej bardzo dobrze ilustrują definicje słownikowe jego sensów. Słownik staropolski podaje, iż złodziej to po pierwsze ‘łotr, przestępca, złoczyńca’, a dopiero po drugie ‘ten, kto kradnie, grabi’. Współczesne słowniki języka polskiego znaczenie tego rzeczownika ujmują zwykle jako określenie ‘tego, kto kradnie; tego, kto dopuścił się kradzieży’ (Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka). Wyrazowi złodziej o znaczeniu ‘ten, kto czyni zło’ przeciwstawiany był leksem dobrodziej, czyli ‘ten, kto czyni dobro’. Antonimię tych słów ilustruje przykład podany przez Lindego: Pókiś mi dobrze czynił zwałem dobrodziejem, jakeś mi złość wyrządził, zowię już złodziejem. A. Bańkowski podkreśla rodzime pochodzenie składowych członów słów dobro-dziej : zło-dziej, a ze względów semantycznych zalicza te wyrazy do przekładowych terminów religijnych, por. łac. bene-factor : male-factor, bene-ficus : male-ficus; gr. agatho-poiós : kako-poiós, agatho-ergós : kako-ergós (Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2).
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-04-30
Jakie jest pochodzenie wyrazu mapa?
Wyraz ten pochodzi od łacińskiego mappa ‘serweta, obrus, chusta, tkanina’ (mapy rysowano na tkaninie) i należy do europeizmów, tzn. wyrazów, które mają wspólne źródło pochodzenia i w podobnej formie pojawiają się w kilku językach europejskich – por. angielskie map, włoskie mappa, hiszpańskie mapa, polskie, czeskie, słowackie, słoweńskie, serbskie, chorwackie, górno- i dolno-łużyckie mapa, ukraińskie mápa. Do polszczyzny słowo to trafiło prawdopodobnie w 2. połowie XVII wieku (zob. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16