Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2005-11-09
Jaka jest etymologia słowa apostille?
Zanim powiemy o etymologii, warto objaśnić znaczenie tego wyrazu. Apostille to dołączane do dokumentu jednolite poświadczenie autentyczności dokumentu, podpisu, charakteru działania podpisującej osoby czy tożsamości pieczęci, którą dokument jest opatrzony. Zgodnie z Konwencją Haską z 1961 r. znoszącą wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych dokument opatrzony klauzulą apostille może być wykorzystywany w obrocie prawnym za granicą bez jakiegokolwiek dalszego poświadczania. W Polsce organem uprawnionym do poświadczania dokumentów klauzulą apostille jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rzeczownik apostille odnotowany jest w The Oxford English Dictionary (ed. J. A. Simpson, E. S. C. Weiner, Oxford 1991) z definicją ‘notatka na marginesie, uwaga, komentarz lub adnotacja’, ale współcześnie najbardziej znany jest w znaczeniu prawnym jako ‘poświadczenie’. Wyraz ten został do angielszczyzny zapożyczony z języka francuskiego, w którym był znany od końca XV wieku w znaczeniu ‘adnotacja’, a współcześnie oznacza ‘dopisek na marginesie oraz dopisek polecający, np. na podaniu itp.’. Francuska forma apostille pochodzi ze starofrancuskiego połączenia cząstki à- i wyrazu postille, a to z kolei z średniowiecznej łacińskiej formy postilla będącej połączeniem słów post illa (verba textus) ‘po tych (słowach)’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-11-04
Chciałabym się dowiedzieć czegoś o nauce, jaką jest etymologia. Na czym ona polega?
Etymologia to dział nauki zajmujący się pochodzeniem wyrazów. Termin ten został zapożyczony z języka greckiego etymología, a jego poszczególne człony znaczą: etymo- od gr. étymos – ‘prawdziwy’ oraz -logia od gr. lógos – ‘słowo, wypowiedź’. Podstawowym zadaniem etymologii jest objaśnianie pochodzenia konkretnego wyrazu oraz jego znaczenia. Badania tego typu zmierzają do rozpoznania i opisania procesów językowych, które zachodziły przed setkami, a nawet tysiącami lat! To powoduje, że ustalenia na temat pochodzenia danego wyrazu często są niejednoznaczne, a czasem wręcz niemożliwe okazuje się objaśnienie genezy poszczególnych słów.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-31
Skąd pochodzi nazwa miasta Dąbrowa Górnicza?
Dąbrowa Górnicza pochodzi od rzeczownika dąbrowa ‘las liściasty z „”przewaga dębów’; drugi człon tej nazwy pochodzi od przymiotnika górniczy (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-10-28
Jaka jest etymologia nazwy regionu Podkarpacie?
Podkarpacie etymologicznie wiąże się ze słowami pod i Karpaty. Prefiks pod- tworzący rzeczowniki odrzeczownikowe został przejęty do polszczyzny ze wzorów obcych (por. niem. unter-, fr. sous-). Natomiast pochodzenie nazwy Karpaty jest o wiele trudniejsze do wyjaśnienia. Przypuścić można, że słowo to zostało uformowane od nazwy ludu Karpów, którzy w II i III wieku n.e. zamieszkiwali południowe stoki Karpat. Niektórzy badacze uważają owych Karpów za Słowian i wywodzą ich nazwę od wyrazów: garb, hrb. Jeśli byłby tu rodowód słowiański, można by się dopatrywać związków między słowem Karpaty a rzeczownikiem karpa oznaczającym ‘coś wypukłego, wystającego’ (*kŗpa od czasownika *kŗpěti ‘być wypukłym; wystawać’), który charakteryzował się rzadkim występowaniem i regionalnym zasięgiem w Polsce wieku XVI, XVII i XVIII. Śladem tego słowa jest gwaryzm mazowiecki karpaty o znaczeniu ‘nierówny, pełen karp’ i karpić się – ‘o ziemi: zbijać się w grudy’. Jednak słowiański charakter ludu Karpów nie jest taki oczywisty. Inni badacze widzą w nich bowiem ród celtycki, a w języku celtyckim były obecne: carp, crap, grob oznaczające ‘skałę’ oraz aith, aigh – tj. ‘wysoki’. Przy takim ujęciu słowo Karpath oznaczałoby ‘wysoką skałę, wysokie pasmo górskie’ (por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom 3). Zdaniem Stanisława Rosponda, Karpaty oraz Karkonosze mogą mieć bardzo starą metrykę językową – sięgającą aż 10 tysięcy lat wstecz – i związaną z przedindoeuropejskim wyrazem cara – ‘kamień’. W tym spostrzeżeniu możemy zatem upatrywać przyczyn naszej bezsilności etymologicznej. Przypomnijmy wszak, że w nazwach geograficznych – rzecznych oraz górskich – obecne są ślady prastarych, często przedsłowiańskich struktur nazewniczych i dlatego też nie zawsze można je zinterpretować (S. Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1971).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Jaka jest etymologia nazwy Tarnobrzeg?
Nazwa miejscowa Tarnobrzeg pochodzi od nazwiska Stanisława Tarnowskiego, kasztelana sandomierskiego, który w 1593 roku założył miasto na terenie wsi Miechocin. Nazwa nie przyjęła się zbyt szybko, skoro zapisy z 1662 roku nie wymieniają miejscowości Tarnobrzeg, traktując ją jako małą wioskę należącą do Dzikowa. Pierwszy człon omawianej nazwy miejscowej Tarno- (od Tarnowskiego) połączony został z elementem -brzeg, wskazującym na nadwiślańskie położenie miasta. Kazimierz Rymut w Nazwach miast Polski (Wrocław 1987) zdecydowanie wskazuje na związek Tarnobrzega z geograficznym usytuowaniem miasta i z nazwiskiem jego założyciela. Natomiast Stanisław Rospond wysuwa także hipotezę, iż Tarnobrzeg mógł oznaczać brzeg Wisły porosły tarniną (por. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL Wrocław 1984).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Jakie jest pochodzenie słowa zapach? Pozdrawiam, Marek S.
Leksem zapach związany jest etymologicznie ze staropolskim czasownikiem zapachać (XV wiek) oznaczającym ‘wydzielać przyjemną woń’. Prasłowiańską bazą był zatem *paxati. Ciekawe, iż wyraz pachać w semantycznym bogactwie swych form ma też znaczenie – jakie odnotował M. Rej w Zwierzyńcu – ‘machać (kadzielnicą)’ od paxati – ‘machać skrzydłami’ (od serbskiego paxa – ‘skrzydło’).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Jaka jest etymologia nazwy rzeki Warta?
Warta pochodzi od prasłowiańskiej formy *vŗ’t-. Obecna dziś cząstka -ar- to rezultat przekształceń sonantu ŗ’, który w pozycji przed t, d, s, z, n, r, ł przechodził w ar. Nazwa rzeki wiąże się ze staropolskimi leksemami: wart ‘prąd’; wartki; wartkość; wartować ‘przerzucać’; wartać (np. wrzecionem).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Bardzo proszę o podanie etymologii słowa przechadzka, pozdrawiam M.G
Rzeczownik przechadzka poświadczony w języku polskim od XVI wieku oznaczał ‘spacer’ oraz ‘cienistą alejkę spacerową’. Uformowany został na wzór czeskiego prochāzka o tym samym znaczeniu. Bazą był czasownik przechadzać się (XIV wiek), którego trzon w prasłowiańszczyźnie miał prawdopodobnie taką postać *xadjati.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Jaka jest etymologia słowa zdrowie?
Słowo zdrowie pochodzi od przymiotnika zdrowy, który występuje w polszczyźnie od samego początku. Jest to wyraz odziedziczony z języka prasłowiańskiego, w którym miał postać *sъdorvъ, co z kolei pochodzi z praindoeuropejskiej formy *sŭ-doruo- o znaczeniu ‘z dobrego drewna, pierwotnie zatem wyraz ten odnosił się do przedmiotów drewnianych, następnie zaś występował w znaczeniu ‘pełen sił, krzepki, niechory, zdrowy’ w odniesieniu do ludzi i zwierząt (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Do rdzenia zdrow- została dodana końcówka -e, co spowodowało włączenie go do odmiany rzeczownikowej. Na takiej samej zasadzie tworzy się nazwy abstrakcyjne od przymiotników, np. dobry - dobro, zły - zło, piękny - piękno.
Mirosława Siuciak i Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-09-22
Gdzie mogę znaleźć etymologię nazw miejscowości?
Etymologię nazw miejscowych prezentuje kilka słowników: S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984; K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1980; M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003; S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, Wrocław-Warszawa-Opole 1970-1991. Ponadto spis słowników onomastycznych omawiających pochodzenie nazw miejscowych zamieszczamy na stronie naszej Poradni.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-08-04
Gdzie mogę znaleźć etymologię swojego nazwiska?
Oto lista kilku przydatnych słowników onomastycznych (polecam zwłaszcza ten pierwszy):
Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik etymologiczno-historyczny; Rospond S., Słownik geograficzny Śląska i nazwisk śląskich; S. Rospond, Słownik nazwisk śląskich; Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, red. A. Cieślikowa i M. Malec. Spis słowników onomastycznych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Życzę miłej lektury.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-06-08
Jakie jest pochodzenie słowa pizza?
Nazwa tej popularnej i lubianej potrawy upowszechniła się oczywiście dzięki językowi włoskiemu, pochodzi od rzeczownika pizza o znaczeniu ‘placek, ciasto’. Nazwa ta może mieć germański rodowód, według Merriam-Webster’s Dictionary jest pokrewna do staro-wysoko-niemieckiegich form bizzo, pizzo 'kęs, kawałek’ oraz bizan ‘gryźć’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-06-07
Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa kontrakt.
Rzeczownik kontrakt w znaczeniu ‘układ, umowa’ pojawia się w polszczyźnie od drugiej połowy XVI wieku jako zapożyczenie z łaciny contractus. W swym ogólnym sensie wyraz ten wiąże się ze ‘ściągnięciem w jedno’ od con-trahere. W nowszym użyciu omawiane słowo możemy uznać za przejęcie niemieckiego kontakt; por. ang. contract, franc. contrat; wł. contratto; hiszp. contrato.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-06-07
Jaka jest etymologia słowa czesne?
Leksem czesne ma ciekawą historię: jako ‘opłata za naukę, honorarium’, czyli we współczesnym sensie, pojawia się dopiero w XIX stuleciu. Jednak jest to wznowienie staropolskiego słowa czes(t)ne, występującego od XV do XVII wieku. W owym czasie było ono nazwą opłaty sądowej czy daru dla sędziego od strony wygrywającej w sprawie cywilnej. Rzeczownik ten utworzony został od przymiotnika czes(t)ny, czyli ‘uczciwy, zacny; honorowy, zaszczytny’, który z kolei – jako słowo ogólnosłowiańskie *čьstьnъ – wywodzi się od rzeczownika *čьstь, czyli cześć. W języku polskim wyraz czesny był stopniowo wypierany przez leksem cny, który jest bohemizmem.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-06-07
Skąd się wzięła nazwa kurna chata?
Wyraz kurny jako określenie chaty oznacza ‘dymny, zadymiony’, a kurna chata (1845 r., H. Rzewuski) to ‘dawna chata bez komina’. Przymiotnik ten – charakterystyczny dla obszaru północnosłowiańskiego – wywodzi się od czasownika *kuriti (kurzyć), a jego prasłowiańska postać to *kur-ьnъ.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-06-07
Dzień dobry. Interesuje mnie etymologia wyrazu macocha.
Rzeczownik macocha zaświadczony w polszczyźnie od XV wieku, a w swej obocznej postaci macecha od XIV stulecia, wywodzi się z prasłowiańskiej formy *matjĕxa, która natomiast pochodzi z przedsłowiańskiego praindoeuropejskiego rzeczownika złożonego *mat(er)-yēusā (dosłownie: ‘mater-virgo’). Początkowe znaczenie tego leksemu nie wiązało się ze współczesnym ‘dla dzieci nowa żona ojca, poślubiona po śmierci ich matki’, choć pewna zbieżność tu była obecna: ‘matka zastępcza’. Jak podaje A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego, pierwotne znaczenie omawianego wyrazu należy wiązać z obowiązkiem, jaki spadał na młodsze siostry, gdy wydana za mąż starsza z sióstr zmarła, pozostawiwszy dziecko. Wówczas najstarsza z niezamężnego rodzeństwa miała opiekować się potomkiem do chwili swego zamążpójścia. Gdy wychodziła za mąż, dziecko przekazywane było młodszej siostrze. Stąd znaczenie macochy należy pierwotnie wiązać z funkcją zastępczej matki, z równoczesną rolą i matki, i ciotki.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-06-07
Jaka jest etymologia słowa praca?
Wyraz praca (XIV wiek) charakteryzuje się niejasną etymologią. Wąski – bo tylko zachodni – zasięg tego słowa może wskazywać na zapożyczenie z języka niemieckiego, por. czeskie práce ‘robota, trud’, staroczeskie prácě ‘trud, utrapienie, cierpienie’ oraz górnołużyckie próca i dolnołużyckie proca o tym samym znaczeniu (zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-05-31
Jaka jest etymologia nieregularności w odmianie czasownika iść (idę - szedłem itp.)?
Nieregularność między tematami czasownika iść: id- temat czasu teraźniejszego (np. id-ę, idzi-esz, id-ą) // szed- temat czasu przeszłego (np. szed-łem, szed-łeś) powstała już w okresie prasłowiańskim i w związku z tym występuje dzisiaj we wszystkich językach słowiańskich. W języku prasłowiańskim temat id- miał taką samą postać jak obecnie, natomiast temat czasu przeszłego występował w formie szid-. Mamy tutaj wspólny rdzeń -id, natomiast sz- było przedrostkiem. Na skutek różnych zmian fonetycznych i słowotwórczych zatarło się to podobieństwo między tematami czasownika iść i współcześnie są one traktowane jako całkowicie odrębne wyrazy.
Mirosława Siuciak
Etymologia2005-04-27
Skąd pochodzi wyraz klechda?
Rzeczownik klechda w znaczeniu ‘stare podanie ludowe, baśń’ wprowadził T. Czacki (O litewskich i polskich prawach 1800). Autor ów, przytaczając wyraz klechda, powołuje się na znaną mu, a potem zaginioną książkę z pierwszej połowy XVI wieku. Interesujący nas leksem, wyłącznie polski, powstał prawdopodobnie od ogólnosłowiańskiej formy *klьkъtati (staropolskie klektać), czyli ‘pokrzykiwać’. W dawnej polszczyźnie znajdujemy też znaczenia: ‘gadać głośno, mówić byle co, plotkować’. Pierwotnie odczasownikowy leksem mógł mieć postać klechta bądź klekta. Z czasem pojawiło się tu wtórne -d- (por. bajać, ale bajda).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-04-27
Dzień dobry. Interesuje mnie źródłosłów wyrazu brzechwa.
Brzechwa jest wyrazem rzadkim, które, choć poświadczone w XV wieku, było nieobecne na kartach literatury od XVI do XVII stulecia. Pojęcie to wznowił H. Sienkiewicz (1900 r.). Znaczenie analizowanego rzeczownika to ‘rodzaj strzały’, a w staropolszczyźnie najprawdopodobniej ironiczna nazwa najlżejszej strzały, używanej tylko w polowaniach na małe ptactwo albo w ćwiczeniach strzeleckich. Prasłowiańska postać leksemu *brьx-ъva pochodzi od czasownika *brьxati (stp. brzechać), czyli ‘szczekać’ oraz ‘chrapać, kaszleć’, potem też przenośnie ‘łgać’.
Brzechwa to też często notowana nazwa osobowa, której istnienie można by wiązać z faktem, iż było to przezwisko krzykacza - szczekacza (A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Joanna Przyklenk

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16