Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2008-02-13
Jaka jest etymologia wyrazu przedsiębiorstwo?
Rzeczownik przedsiębiorstwo jest znany do XIX wieku, pochodzi od wyrazu przedsiębiorca, a ten z kolei od czasownika przedsiębrać (od brać przed siebie) o znaczeniu ‘zamierzać, planować’. Wyrazy te przekładają francuskie odpowiedniki: entreprendre ‘przedsiębiorca’, entreprise ‘przedsiębiorstwo’ (zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-02-13
Jakie jest pochodzenie słowa gospodarz?
Rzeczownik gospodarz jest znany od XIV wieku, od doby średniopolskiej nabrał znaczenia ‘pan domu, głowa rodziny, zarządzający’. Pochodzi od prasłowiańskiej formy *gospodь ‘pan, władca’, do której dodano przyrostek -arz oznaczający wykonawcę czynności. Od tego samego wyrazu pochodziła funkcjonująca w dobie staropolskiej forma gospodzin ‘pan’ znana np. z Bogurodzicy. Rzeczownik *gospodь pierwotnie był złożeniem gostъ-pod-ъ od praindoeuropejskiego *ghosti-potis o znaczeniu ‘pan gości’, w którym ghosti to ‘gość’, a potis to ‘pan, władca’ (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-02-12
Proszę o wyjaśnienie zmiany znaczenia koloru granatowego. Jeszcze w XIX w. kolor granatowy oznaczał ‘intensywnie czerwony’ i było to związane z owocem granatu (jego wnętrzem). Jak to się stało, że w wieku XX kolor ten zaczął oznaczać ‘ciemnoniebieski’ (i tak jest do dziś)? Czy ma to coś wspólnego z wojskowością, kolorem mundurów, bo np. w języku angielskim granatowy to dark blue lub navy blue?
Rzeczownik granat i przymiotnik granatowy są używane na oznaczenie barwy ciemnoniebieskiej sporadycznie już w drugiej połowie XVIII stulecia. Wcześniej – od XVI wieku – wyraz granat oznaczał ‘południowe drzewo i jego owoc’ (w XV stuleciu owoc granatowca nazywano: granatowe jabłko), od XVIII wieku – ‘kamień półszlachetny’ (minerał nazwany tak prawdopodobnie od podobnej do owocu ciemnoczerwonej barwy), jako zaś nazwa barwy ciemnoniebieskiej leksem ten spopularyzował się w XIX stuleciu. Warto przy tym podkreślić, że jeszcze wczesna twórczość polskiego romantyzmu zaświadcza użycie omawianego wyrazu w znaczeniu ‘ciemna czerwień’. Przymiotnik granatowy pochodzi od średnio-wysoko-niemieckiego – *grān, gran oznaczającego: ‘barwa szkarłat’. Niektórzy z badaczy przyjmują, że doszło tu do zmiany znaczenia, polegającej na przejściu od nazywania barwy krwistej czerwieni przez fioletową, ciemnofioletową aż do współczesnej barwy ciemnoniebieskiej (por. Franciszek Sławski Słownik etymologiczny języka poskie-go). Inaczej problem ten ujmuje Andrzej Bańkowski (Etymologiczny słownik języka polskiego), który podaje takie znaczenia leksemu granat: 1) ‘rapier staropolski, o dłu-giej, bardzo wąskiej klindze graniastej (do przebijania przeciwnika sztychem, czyli pchnię-ciem)’, XVI-XVII wiek; 2) ‘rodzaj kamienia półszlachetnego (zwykle barwy jaskrawoczer-wonej, ale też innych barw; jeden z popularniejszych w średniowieczu kamieni ozdobnych)’; 3) ‘owoc granatowca’; 4) ‘granatowiec’ – drzewo, XVII wiek; 5) ‘rodzaj dawnego pocisku wybuchającego’, używany w tym znaczeniu od drugiej połowy XVII wieku do pierwszej po-łowy XIX stulecia; 6) ‘nowożytny pocisk wybuchający z zapalnikiem, miotany ręcznie’; 7) ‘rodzaj barwnego sukna’, XVII stulecie; 8) ‘barwa ciemnoniebieska’; 9) ‘rodzaj małego masztu na przodzie okrętu’, XVIII wiek; 10) ‘gatunek ciemnego wina korsykańskiego’. Autor przyznaje, że granat w znaczeniu ‘barwa ciemnoniebieska’ pochodzi od znaczenia siód-mego – ‘rodzaj barwnego sukna’, sukno to bowiem w XVII wieku miało właśnie taki kolor. Podobnie w przypadku przymiotnika granatowy – jego „ciemnoniebieskie znaczenie” ma także uzasadnienie semantyczne w barwie sukna.
Joanna Przyklenk
Etymologia2008-02-07
Jakie jest pochodzenie nazwy Toruń?
Pierwszy zapis nazwy nadwiślańskiego miasta leżącego obecnie ok. 46 km na południowy wschód od Bydgoszczy pojawia się w dokumentach krzyżackich z 1231 roku. Mowa w nich o założonym przez mistrza Hermana Bolko Torunie (w mianowniku: Torun). Jednak, jak wykazały badania historycznojęzykowe (o czym zob. w: Rospond S.: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL. Wrocław 1984.), nazwy miasta Toruń nie należy wywodzić z żadnej germańskiej podstawy językowej. Okazuje się bowiem, że jej dzisiejsze brzmienie (niezmienne od XVI w.) jest skutkiem dwóch procesów: trzynastowiecznego zniemczenia pierwotnej, słowiańskiej, nazwy Tarnów (także: Tarnovia) na Thorn, następnie – Thoron i dalej – Thorun, oraz późniejszej „repolonizacji na Toruń” tej ostatniej (por. Rospond).
Gwoli ścisłości dodajmy, że forma Tarnów ma swój źródłosłów w staropolskim rzeczowniku tarnina, co z kolei od psł. *tŗ´nina (w znaczeniu ‘tarnina, ciernisty krzew’) powstałego przez dołączenie przyrostka -ina do rdzenia wyrazu *tŗ´nъ (stp. tarn) - ‘cierń’. Tak więc w ostatecznym rozrachunku Toruń zawdzięcza swą nazwę roślinie znanej skądinąd jako Prunus spinowa.
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-07
Skąd pochodzi nazwa rzeki Wisły?
Nazwę Wisły, obecnie najdłuższej rzeki w Polsce, łączy się z praindoeuropejskim rdzeniem *-vies-, który w prasłowiańszczyźnie przejść miał w *-vis-. Treść niesiona przez obie te dawne podstawy słowotwórcze zawarta jest we współczesnym znaczeniu polskich czasowników płynąć oraz ciec. Pojawiające się od II w. n.e. w aleksandryjskich, germańskich czy gockich tekstach nazwy odnoszące się do Wisły (Visula, Vistula, Vistla oraz Viscla) uważa się za wtórne wobec rodzimych form. Miały one zostać utworzone poprzez wstawienie dodatkowych głosek u oraz t między słowiańską grupę sl. Więcej na ten temat można znaleźć w Słowniku etymologicznym miast i gmin PRL autorstwa Stanisława Rosponda.
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-07
Dlaczego zwierzęta się hoduje (czy jest to związane z chodzeniem)? Rośliny zaś są uprawiane. Interesuje mnie pochodzenie tych słów (hodowla i uprawa).
W Praktycznym słowniku współczesnej polszczyzny pod redakcją H. Zgółkowej znajdujemy następujący opis znaczeń interesujących nas tu słów hodować i uprawiać: „hodować (tom 13) – 1) ‘w odniesieniu do roślin i zwierząt: prowadzić (profesjonalnie lub hobbystycznie) zabiegi mające na celu zapewnienie odpowiedniego wzrostu’; 2) ‘uzyskiwać nową rasę zwierząt lub odmianę roślin poprzez właściwy do-bór, odpowiednią selekcję i pielęgnację’; 3) przenośnie ‘w odniesieniu do uczuć: podsy-cać w sobie; pozwalać się rozwijać i utrwalać’; natomiast czasownik „uprawiać” (tom 44) – znaczy tyle, co: 1) ‘wykonywać różne zabiegi (np. oranie, nawożenie) mające na celu przygotowanie gleby do zasiewu’; 2) ‘pielęgnować rośliny, dbać o ich wzrost i rozwój aż do czasu zbiorów’; 3) ‘zajmować się czymś, poświęcać się czemuś, wykony-wać coś’. Z powyżej przedstawionej słownikowej prezentacji znaczeń leksemów wyni-ka jednoznacznie, iż we współczesnej polszczyźnie mówiąc o czynności hodowania, możemy mieć na myśli zarówno hodowanie zwierząt, jak i roślin (por. hodowla krów, ale też hodowla tulipanów), co w przypadku uprawiania jest wyklu-czone – to słowo bowiem odnosi się tylko do roślin. Leksem hodować w znacze-niu ‘pielęgnować, chować, wychowywać’ poświadczają teksty polskie od XVI stulecia. Wcześniej – często w formie godować – wyraz ów wskazywał na czynność uczto-wania, biesiadowania, zwłaszcza podczas uroczystości weselnej czy w czasie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku. Znamy także znaczenie ‘czcić, otaczać kultem religijnym’. W brzmieniu hodować słowo jest zapożyczeniem z języka staro-ukraińskiego. Natomiast czasownik uprawiać / uprawić pozostaje w ścisłym związku z wyrazami prawo, prawy. W dobie staropolskiej – do XV wieku włącz-nie – uprawa to nic innego, jak ‘układ, umowa, porozumienie’, uprawa ziem-ska zaś to „umowa między panem a chłopem przyjmującym rolę do uprawy”. Cza-sownik uprawić z kolei oznaczał przede wszystkim: 1) ‘wyrównać, ugładzić’; 2) ‘uzdatnić do dalszego użytku, obrobić’’. Wyraz ów pochodzi od prasłowiańskiego *praviti (‘prawić’) – ‘czynić prostym, prostować, naprostowywać; czynić spraw-nym, właściwym, odpowiednim, stosownym’. Dał on podstawę dla licznej grupy cza-sowników: na-prawić, od-prawić, o-prawić, po-prawić, prze-prawić, przy-prawić, s-prawić, u-prawić, wy-prawić, w-prawić czy za-prawić.
Joanna Przyklenk
Etymologia2008-02-06
Skąd się wziął wyraz śmiech?
Od XV w. obecny w systemie języka polskiego leksem śmiech wywodzić należy od prasłowiańskiego rzeczownika směχъ (w znaczeniu ‘śmianie się’), utworzonego za pomocą przyrostka χъ od czasownika *smъjati sę ‘śmiać się’, ‘śmieję się’. W staropolszczyźnie śmiechem określano nie tylko czynność ‘śmiania się’ bądź ‘wyśmiewania’, ale także ‘zabawę’, ‘żart’ czy ‘figiel’ (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-04
Jaka jest etymologia słowa chciwy?
Informację na temat pochodzenia przymiotnika chciwy można znaleźć w Słowniku etymologicznym języka polskiego Wiesława Borysia. Jak podaje autor, ta ogólnosłowiańska forma (por. kaszubskie xcëvi, czeskie chtivý, ukraińskie chtývyj) w polszczyźnie występuje od XVI w. Zdecydowanie rzadziej pojawia się wariant przymiotnika w tzw. odmianie prostej: chciw. Podstawą do utworzenia omawianych słów był rdzeń występujący w czasowniku chcieć. To z kolei słowo do języka polskiego wkroczyło w XIV w. W dobie staropolskiej pojawiały się również jego formy oboczne: kcieć lub ścieć, a także - już w XVI w. uważana za przestarzałą - postać chcieć. Porównanie zapisów tego czasownika w dawnych tekstach czeskich, rosyjskich czy starocerkiewnych pozwoliło ustalić jego brzmienie w prasłowiańszczyźnie. I tak przyjęto, że odpowiednikiem dzisiejszego polskiego chcieć jest psł. *chъtěti powstałe wskutek usunięcia samogłoski z wcześniejszego *chotěti. Warto też wspomnieć o etymologicznym związku łączącym rekonstruowane wyżej formy z prasłowiańskim czasownikiem *chvatati o znaczeniu ‘chwytać, łapać’. Pierwotnie bowiem czasownik chcieć tłumaczono jako ‘pragnąć coś schwytać, złapać’ (por. chciwy a łapczywy), a dopiero później jako samo ‘pragnąć czegoś’, ‘mieć ochotę na coś’.
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-04
Jakie jest pochodzenie słowa puszyć się?
Czasownikowa forma puszyć (się) pochodzi od prasłowiańskiego bezokolicznika *puchati (sę) (zbudowanego w oparciu o praindoeuropejski rdzeń *peu- ‘dąć’) znaczącego: ‘chuchać’, ‘dmuchać’, ‘sapać’, a także ‘pęcznieć’ (również na skutek fermentacji). Od tej prasłowiańskiej postaci tworzono też czasownik powodowania (tzw. czasownik kauzatywny) pušiti – ‘sprawiać, że coś staje się puszyste, rozdyma się, nadyma się’. W polszczyźnie szesnastowiecznej występują kontynuacje obu wspomnianych form: mieliśmy więc zarówno puchać – ‘chuchać’, przenośnie też: ‘chełpić się, chwalić’, ‘złościć’ czy ‘gniewać’, jak i obecne również współcześnie puszyć (się) – głównie w znaczeniu ‘stroszyć (się)’ – oraz przenośnie: ‘być dumnym’, ‘wynosić się nad kogoś’, ‘pysznić się’. Więcej informacji na temat omawianego leksemu można znaleźć np. w Słowniku etymologicznym języka polskiego autorstwa Wiesława Borysia.
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-01
Skąd się wzięło słowo pomarańcza?
Po raz pierwszy w polszczyźnie pisanej słowo pomarańcza pojawia się w początkach XVII stulecia i funkcjonuje jako nazwa drzewa z rodziny rutowatych Citrus aurantium oraz jako owoc tegoż drzewa. Słownik warszawski notuje, obok ogólnopolskiego wyrazu pomarańcza i wymarłego pomorańcza, następujące formy gwarowe: podmurajec, podmuraniec, pomaraniec, a także pomeraniec. Wszystkie one pochodzą od włoskiego wyrażenia pomo d’Arancio znaczącego właśnie tyle, co ‘pomarańcza’, od którego mamy też prowans. auranja i choćby niem. pomeranza. Warto w tym miejscu dodać, że niemieckie formy Pomeranze i Apfelsine oznaczają ten sam owoc (niem. Apfelsine to kalka franc. pomne de Sine ‘jabłko chińskie’, ‘pomarańcza’). Uwaga ta nie jest bez znaczenia, jeśli chodzi o system języka polskiego, gdyż i w nim pojawiło się zapożyczenie niemieckiego synonimu pomarańczy. Słownik warszawski podaje, jako rzadziej używane formy: apelcyna czy apelzyna.
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-01
Jakie jest pochodzenie wyrazu czereśnia?
Słowo czereśnia stosowane na oznaczenie drzewa owocowego Cerasus avium pojawia się w języku polskim w XVII w. i stanowi (na co wskazuje pełnogłos , por. cz-ere-śnia, ukr. čerēšnja) ruską pożyczkę, która wyparła czternastowieczne staropolskie formy: czrzeszna / czrześnia/ trzeszna/ traszna. Zarówno stp., jak i ruski wyraz pochodzą od psł. *čeršьńa, wyrazu powstałego skutkiem kontaminacji (skrzyżowania) pierwotnego *psł. čerša ‘czereśnia’ i višьnja ‘wiśnia’. Natomiast Prasłowianie przejęli słowo čerša z języka łacińskiego (por. łac. cerasus ‘czereśnia’), dokąd trafiło ono z greki (por. gr. kērasos).
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-01
Jakie jest pochodzenie wyrazu gruszka?
Słowo gruszka pojawia się w polszczyźnie już w XIII w. na oznaczenie gatunku drzewa z rodziny jabłkowatych, które w systematyce botanicznej funkcjonuje jako Pirus. Wyraz pochodzi od psł. rzeczownika *grušьka (krušьka) , który jest zdrobnieniem od postaci gruša (kruša) , stanowiącej pożyczkę bałtosłowiańską. Etymolodzy doszukują się tu wpływu języka irańskiego i zestawiają słowiańskie i bałtyckie formy z kurdyjskimi korêši, kurêši. Na zakończenie warto podkreślić, że w przypadku omawianego tu leksemu mamy do czynienia z nie tak rzadką sytuacją, kiedy to wyraz pochodny słowotwórczo wypiera na pewnym etapie rozwoju języka słowo podstawowe. Należy tu jednak zaznaczyć, iż ten proces dokonał się dla gruszki jeszcze na etapie prasłowiańskim, zaś postać grusza wkroczyła do systemu języka polskiego dopiero w XVIII w. i przyjęła znaczenie, jakie ma do dziś.
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-01
Jaka jest etymologia nazwy jabłko?
Słowo jabłko pojawia się w polszczyźnie już w XV w. na oznaczenie owocu jabłoni, a w dialektach również samej jabłoni (drzewa jabłoni). Z czasem nazwą tą określano rozmaite owoce o kulistych kształtach, a także grdykę, rzepkę w kolanie czy, jak choćby w kaszubskim, źrenicę (por. očnė jabko). Omawiana forma ma rodowód praindoeuropejski - pochodzi od dialektalnego pie. *āblǔ, które na gruncie prasłowiańskim zostało rozszerzone o przyrostek *-ko-. Mieliśmy więc postać *abluko, oraz późniejszą formę z prejotacją *jabluko, a stąd dzisiejsze jabłko.
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-02-01
Skąd się wzięło słowo arbuz?
Wyraz arbuz, będący nazwą rośliny z rodziny dyniowatych, w łacińskiej terminologii botanicznej określanej jako citrullus vulgaris, funkcjonował w dawnej polszczyźnie także w formach obocznych: karbuz, garbuz, harbuz, a w XV w. przyjmował również postać karbusz. Ciekawe jest, że omawiany tu rzeczownik wchodził do systemu języka polskiego na drodze dwóch, odległych w czasie, zapożyczeń: najpierw z języka tureckiego, gdzie istniał rzeczownik karpuz (co z kolei od perskiego słowa: charbūza), a później od ukraińskiej formy harbūz. Warto wspomnieć o dialektalnym odpowiedniku arbuza - kawonie. Forma ta została przejęta, prawdopodobnie za pośrednictwem ukraińskim (por. ukr. kavūn), z tureckiego – kavun. Na gruncie polskim doszło do obniżenia artykulacji głoski u pod wpływem następującej po niej spółgłoski sonornej.
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-01-11
Skąd się wzięła nazwa marchew?
Ogólnosłowiańska nazwa rośliny znanej w botanice jako Daucus carota pochodzi od germańskiego rdzenia murχō-, który stał się podstawą utworzenia niemieckiego rzeczownika Möhre ‘marchew’. Na gruncie prasłowiańskim mamy postać mianownikową leksemu: *mŗky/ * mŗχy (z r sonantycznym), a w przypadkach zależnych temat został poszerzony o -ъv-, co dało formy dopełniacza: *mŗkъve / *mrze i biernika: * mŗkъvь / *mŗχъvь. To właśnie biernik zaczął wypierać pierwotną postać mianownika i już w prasłowiańszczyźnie występował w jego funkcji. W polszczyźnie ogólnej słowo marchew pojawia się w XIV w. Nierzadko spotyka się również dialektalne markiew, marekwia. Słownik warszawski notuje także mało używaną postać: marchiew.
Katarzyna Mazur
Etymologia2007-10-05
Jaka jest etymologia wyrazu kobieta?
Ustalenie pochodzenia wyrazu kobieta jest niezwykle skomplikowane i pozostaje do dzisiaj kwestią nierozstrzygniętą. Wśród etymologów nie wypracowano dotąd jednego stanowiska, stąd też możemy spotkać różne próby interpretacji. Jedną z nich jest dopatrywanie się w wyrazie kobieta zapożyczenia z języka niemieckiego (staroniemieckie kebse, gebette ‘towarzyszka łoża, małżonka, konkubina’). Mniej prawdopodobne wydaje się tłumaczenie A. Brücknera (zob. Słownik etymologiczny języka polskiego), że słowo to pochodzi od staropolskiego wyrazu kob ‘chlew’: wówczas oznaczałoby ‘osobę zajmującą się hodowlą świń, trzody chlewnej’. Brückner dopatruje się też wspólnego rdzenia w formach kobieta i kobyła. Inni etymolodzy zauważają z kolei w wyrazie kobieta prasłowiański rdzeń *kobь oznaczający ‘wróżbę z lotu ptaków” i przypisują temu słowu znaczenie ‘wieszczka, wróżka’, a ponieważ w wielu językach słowiańskich kobieta oznacza ‘małżonkę, osobę zamężną’ próbuje się wyjaśnić pierwotne znaczenie tego słowa jako ‘wywróżona, obiecana na żonę’ (F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego). Chociaż dokładnie nie wiadomo, jaka jest etymologia słowa kobieta, to z całą pewnością możemy stwierdzić, że jeszcze w XVII w. było to określenie obraźliwe i stosowane było jako wyzwisko, głównie w środowisku mieszczańskim. W zachowanych tekstach białogłowy skarżyły się: dla większego zelżenia kobietami nas zową (M. Bielski: Sejm niewieści, 1586). O pejoratywnym zabarwieniu słowa kobieta w XVI i XVII w. świadczy też fakt, że występowało ono zawsze z takimi epitetami, jak wszeteczna, plugawa, nikczemna, szpetna. Swój obelżywy charakter słowo to straciło niepełna 150 lat temu, dopiero bowiem od połowy XVIII wieku wyraz kobieta zaczął być używany w znaczeniu neutralnym. W funkcji dzisiejszego znaczenia tego słowa występowały w języku staropolskim wyrazy, takie jak żona, białogłowa, niewiasta, które później (około XVIII wieku) zostały wyparte przez słowo kobieta, kiedy utraciło ono negatywne konotacje. W staropolskich tekstach powszechnie używane były wyrazy białogłowa i niewiasta – dzisiaj mają one charakter archaiczny, ale choć wyszły z powszechnego użycia, są nadal zrozumiałe dla ludzi posługujących się językiem polskim. Wyraz niewiasta zachował się zresztą w języku religijnym, w tłumaczeniach Biblii, w których niezwykle rzadko stosuje się słowo kobieta. Natomiast wyraz żona stosunkowo wcześnie nabrał w polszczyźnie znaczenia ‘kobieta zamężna’, chociaż w wielu innych językach słowiańskich utrzymał się w swojej pierwotnej funkcji semantycznej – żena ‘kobieta, osoba płci żeńskiej’ (w czeskim, słowackim, rosyjskim, chorwackim i in.).
Mirosława Siuciak i Joanna Przyklenk
Etymologia2006-05-18
Jaka jest etymologia słowa baśń?
Baśń w znaczeniu podobnym do dzisiejszego funkcjonowała już w XV wieku. Oznaczała wówczas 'wiersz, bajkę' (F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1-5, Kraków 1952-1982) lub 'opowiadanie o treści fantastycznej' (W.Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005). Dialekty określały w ten sposób także 'kłamstwo, nieprawdę, plotki'. Forma baśń zbudowana jest z praindoeuropejskiego rdzenia bhā- ‘mówić’ i przyrostka -snь, budującego takie konstrukcje, jak pieśń (por. prasłowiańskie pěti 'śpiewać' + -snь) czy waśń oraz podobne im da-ń, przyja-źń, boja-źń. Rdzeń bhā- jest podstawą słowotwórczą czasownika bajać w znaczeniu ‘mówić’ (por. prasłowiańskie bajati ‘mówić’), ale też ‘rozprawiać’, ‘pleść’ lub ‘gadać’, ‘ględzić’, także - jak w językach południowosłowiańskich – ‘czarować’, ‘wróżyć’ bądź ‘zamawiać chorobę’. Także forma bajdurzyć, czyli ‘pleść głupstwa’ zbudowana jest w oparciu o ten rdzeń; następuje po nim ekspresywny przyrostek -ura. A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego wywodzi słowo bajdurzyć od (opartego na tym samym rdzeniu bhā-) czasownika badać, czyli 'bóść' lub 'kłuć' (zapewne złymi słowami).
Katarzyna Mazur
Etymologia2006-02-18
Skąd pochodzi nazwa miasta Mysłowice?
Nazwa Mysłowice pochodzi od nazwy osobowej Mysł (skrót od staropolskich imion złożonych Przemysł lub Myślibór); potomków Mysła nazywano Mysłowicami, tak też zaczęto określać miejscowość, w której Mysłowice mieszkali (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2006-02-07
Skąd pochodzi nazwa miasta Jaworzno?
Jaworzno pochodzi od rzeczownika jawor (drzewo) z dodanym przyrostkiem -no (z prasłowiańskiego *-ьno) i oznaczało ‘miejsce, gdzie rosną jawory’ (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2006-01-30
Spotkałem się w Internecie z informacją, iż niemieckie słowo kwarc (Quartz) pochodzi od polskiego twardziec, jednak nigdzie nie mogę tego potwierdzić. Żaden ze słowników nie wspomina, aby słowo to pochodziło z języka polskiego, a w końcu informacja o tym, że jakieś słowo dostało się do danego języka za pośrednictwem innego języka jest zawsze odnotowane?
Rzeczownika twardziec nie odnotowuje żaden słownik historyczny, jest wyłącznie w Słowniku etymologicznym języka polskiego A. Brücknera, a za nim powtarza je Etimologičeskij slovar’ russkogo jazyka Maksa Fasmera. Rzeczownik ten można uznać za formację potencjalną, mogła bowiem (po palatalizacji spółgłoski d > dź oraz zaniku i wokalizacji odpowiednich jerów ь > e, ъ > Ø) istnieć jako staropolski fonetyczny kontynuant prasłowiańskiego *tvrьdьcъ pochodnego od ogólnosłowiańskiego przymiotnika *tvrьdъ ‘twardy’ (por. polskie twardy, czeski i słowacki tvrdý, rosyjski твёрдый itd.). Warto jednak zauważyć, że Brückner pisze „niby twardziec”, poprzedza zatem ów twardziec partykułą niby, która w polszczyźnie wyraża dystans mówiącego wobec sądu uważanego przez nadawcę za nieprawdziwy, kwestionowanego. Etymologia znanego w wielu językach (np. w angielszczyźnie od połowy XVIII wieku) rzeczownika quartz i polskiego kwarc (staropolskie kwarzec) nie należy do szczególnie jasnych. Jak wynika z lektury polskich i obcych słowników etymologicznych, rzeczownik quartz ma niewątpliwie zachodniosłowiańskie korzenie. Niemiecki Quarz pochodzi od XIV-wiecznej średnio-wysoko-niemieckiej formy quarc lub też twarc, zwarc (por. The American Heritage Dictionary of the English Language, Chambers Dictionary of Etymology), która – jak pisze A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego – powstała podobno w czeskich albo śląskich kopalniach i pochodzić może od gwarowej, małopolskiej formy kwardy o znaczeniu ‘twardy’ odnotowanej w Słowniku języka polskiego pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego z początków XX wieku, w którym znaleźć można także gwarowe słowo kwarc o znaczeniu ‘każdy przedmiot twardy’. Podsumowując: kontynuant prasłowiańskiej formy *tvrьdъ, którym jest małopolskie gwarowe kwardy mógł być w XIV wieku zapożyczony za pośrednictwem średnio-wysoko-niemieckiego do języka niemieckiego, z niemieckiego zaś rozpowszechnił się wśród języków europejskich i ostatecznie w XVIII-XIX wieku wrócił do polszczyzny jako kwarc (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16