Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2004-11-22
Jakie były dawniejsze znaczenia słowa dziewczyna? Jakie jest pochodzenie słowa dziwka i czy zawsze było ono obraźliwe?
W języku polskim jest wiele wyrazów utworzonych na podstawie prasłowiańskiego rdzenia *děv-, który w polszczyźnie na skutek fonetycznego rozwoju przekształcił się w dziew-. U Prasłowian wyraz *děva miał związek z czasownikiem *dojiti ‘karmić piersią, ssać’ i jego znaczenie było czynnościowe – ‘ssąca’, ale mógł też oznaczać ‘mająca cechy typowo kobiece, mogąca karmić piersią’ (F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego). Świadectwem dawnego pochodzenia tego wyrazu jest jego obecność w wielu językach słowiańskich: djewa, djewka (serbski, chorwacki), divka (czeski) itp. W języku staropolskim słowo to występowało w postaci dziewa oraz jako zdrobnienie z przyrostkiem -ka: dziewka lub też inne, dziedziczone z prasłowiańszczyzny zdrobnienie z przyrostkiem -ica: dziewica. Ten ostatni wyraz pierwotnie znaczył ‘miła, młoda dziewka’, z czasem zaczął oznaczać kobietę niezamężną, a później także kobietę niewinną, nieskalaną. Natomiast słowo dziewka w staropolszczyźnie używane było w trzech znaczeniach: 1) ‘dziewczyna, panna, kobieta niezamężna’; 2) ‘córka’; 3) ‘dziewczyna służebna, służąca’. Z czasem przeważać zaczęło znaczenie trzecie, ponieważ pierwotną funkcję semantyczną tego wyrazu przejęła w języku polskim oparta na tym samym rdzeniu forma dziewczę. Słowo to, należące do semantycznej kategorii istot młodych, było pod względem gramatycznym rodzaju nijakiego: miłe dziewczę, podobnie jak miłe dziecię, chłopię, pacholę, szczenię, źrebię itp. Około XVII-XVIII w. do popularnego w polszczyźnie rdzenia dziewcz- dodano przyrostek -yna i nowo powstały wyraz dziewczyna wyparł starsze formy, takie jak dziewka i dziewczę. Wyraz dziewka już w XVIII w. nabrał negatywnego znaczenia – zaczął oznaczać służącą, kobietę do różnych posług, a z czasem także kobietę lekkich obyczajów. Dziewka w znaczeniu ‘nierządnica’ występuje dopiero w pierwszej połowie XIX stulecia, podobnie jak słowo dziwka, które według gwarowej wymowy – dziéwka – spopularyzował chyba Tadeusz Boy-Żeleński. Zatem leksem dziewka już od XIX wieku jest w skrajnej opozycji do synonimicznego kiedyś dziewica. Wyraz dziewczę natomiast zachował się jako archaizm w języku literackim, a także w wielu gwarach, w których oprócz tego występują takie słowa, jak dziewucha, dziołcha itp. Rzeczownik dziewczyna w wieku XIX oznaczał także niezamężną, przeważnie młodą pomocnicę domową, służącą (por. Słownik języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego, S.B. Linde, Słownik języka polskiego).
Mirosława Siuciak i Joanna Przyklenk
Etymologia2004-11-22
Jakie jest pochodzenie słowa książka?
Wyraz książka występuje w polszczyźnie dopiero od XVIII wieku (sporadycznie od drugiej połowy XVI stulecia). Wcześniej słowo to używane było jedynie w liczbie mnogiej (pluralia tantum): książki (i książeczki), a zmiana tej formy na liczbę pojedynczą – spowodowana koniecznością odróżniania jednego egzemplarza od wielu – zaszła w XVI wieku. Forma pluralna księgi (rzadziej: książki) zachowana jest do dziś m. in. w znaczeniu specjalnym – ‘trzecia komora żołądka’ – ukształtowanym chyba na podstawie podobieństwa gęstych, cienkich fałd tej części żołądka do kart ksiąg. Prawdopodobnie miało tu swój wpływ niemieckie Buch w tym samym znaczeniu (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Rzeczownik książka jest odziedziczony z prasłowiańszczyzny (*kъnigy) i stanowi zdrobnienie od wyrazu księga. Ten leksem z kolei przed XIII wiekiem występował w postaci knięgy, a następnie doszło do rozpodobnienia dwóch sąsiadujących głosek nosowych i przejście w księgy. Z analogicznym procesem mamy do czynienia w przypadku wyrazu ksiądz. Zjawisko to, konsekwentne dla wszystkich form z nagłosowym kńę- // kńą- (później kśę- // kśą-), zapoczątkowane zostało przez powstanie epentetycznego -ś-, tzn. kśń- zamiast k’ń-, potem kśń-, a zakończył się ten proces fonetyczny zanikiem -ń- przed -ę-//-ą-. Dalsza etymologia omawianego wyrazu nie jest jasna. Badacze przypuszczają, iż może on być pochodzenia orientalnego, może być zapożyczeniem asyryjskim, chińskim, tureckim lub też formą rodzimą. Zdaniem A. Brücknera (Słownik etymologiczny języka polskiego), księga jest wyrazem słowiańskim, ponieważ prasłowiańska forma wywodzi się od *kъnъ, pol. kien (zachowane w knieja) o znaczeniu ‘kłoda, kloc, pień drzewa, z którego robi się deski’, tworzone formantem -ęga (-iga). Warto również przypomnieć o staropolskich formach, pochodnych od księga: książnica – ‘biblioteka’; książnik // księżnik – ‘zajmujący się handlem książkami, księgarz’.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-11-21
Dlaczego w języku polskim występują nazwy Węgry i Włochy, podczas gdy w innych językach europejskich używa się nazw pochodzących od słów Hungary i Italia?
To, jak jedne narody nazywają inne, jest często uzależnione od historycznych kontaktów tych narodów ze sobą. Niemcy nazywają siebie Deutsche, podczas gdy Polacy nazywają ich Niemcami, Anglicy – Germans, a Francuzi – Allemands. Węgrzy nasz kraj nazywają Lengyelország, a Włosi Polonia. Jako że o nazwie Włochy pisaliśmy już dość obszernie w dziale Etymologia, dziś spróbujemy opowiedzieć o Węgrzech. Węgrzy nazywają swoje państwo Magyarország, a siebie Magyar, tak też (Madziar) mówią o nich Czesi i Słowacy oraz nasi górale, podczas gdy Francuzi nazywają Węgrów Hongrois, Hiszpanie Húngaro, a Niemcy Ungar. Na zachodzie Europy przyjęła się nazwa Hungary pochodząca z używanej w średniowiecznej łacinie nazwy Hungaria ‘Węgry’ (zob. W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych). W języku polskim i niektórych innych językach słowiańskich (por. także podobne nazwy w czeskim – Uher, Uhry i rosyjskim – Wiengr, Wiengrija) przyjęła się nazwa Węgry, którą wywodzi się od istniejących w V i VI wieku nazw szczepów plemion Hunów zamieszkujących obszar nad Meotydą i od Uralu do Kaukazu, a później także plemion osiadłych tam Chazarów oraz Madziarów, którzy wędrowali znad Kubanu do Panonii. Nazwy te – Onogur, Ongur (forma cerkiewna ągri) oznaczające ‘dziesięć (on) pokoleń (strzał, gur)’ – Słowianie przenieśli na Madziarów i wymawiali z początkowym przydechowym w- (A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Doroszewski O kulturę słowa. Poradnik językowy, t. II, s. 544-545).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-11-19
Jakie jest znaczenie nazwy białoruskiego miasta Orsza? W źródłach występuje ono także w postaci Vorsha. Czy wyraz ten ma to samo znaczenie, co czeskie vrš i polskie wiersz (rodzaj więcierza)?
Etymologia nazwy miejscowej Orsza jest dzisiaj trudna do uchwycenia, ponieważ nie zachował się w języku polskim wyraz pospolity, od którego została utworzona. Pochodzi prawdopodobnie od staropolskiego rzeczownika orz lub orsz, który oznaczał konia szybkiego w biegu; rzeczownik ten pochodził z kolei od prasłowiańskiego przymiotnika *orj- > orz-, który znaczył po prostu ‘szybki’ – to znaczenie zachowało się w takich wyrazach, jak orzeł czy też w nazwach miejscowych typu Orawa, co pierwotnie oznaczało szybko płynącą wodę; staropolskie określenie konia, ogiera orz // orsz stało się więc podstawą nazwy miejscowej Orsza. W języku polskim ten wyraz pospolity orz // orsz używany był do końca XV wieku, natomiast zachował się w innych językach, np. w huculskim, w litewskim. O jego pradawnym rodowodzie świadczy fakt, że występuje w innych językach wywodzących się z praindoeuropejskiego (większość języków europejskich oraz z południowo-zachodniej Azji powstało na skutek rozpadu wspólnoty praindoeuropejskiej), stąd np. współcześnie w angielskim mamy rzeczownik horse (widać tutaj wyraźne podobieństwo ze staropolskim orz // ors). Jeżeli dzisiaj w języku białoruskim istnieje oprócz nazwy Orsza także wariant fonetyczny Vorsza, to jest to po prostu zjawisko typowe dla języków wschodniosłowiańskich, w których często na początku wyrazów zaczynających się na o- pojawia się tak zwana spółgłoska protetyczna, np. polskie ot (Ot co) – rosyjskie vot. Nazwa Vorsza nie ma więc nic wspólnego z wyrazem wiersz.
Mirosława Siuciak
Etymologia2004-11-15
Czy znane jest pochodzenie nazw pór roku?
Wyjaśnienia etymologiczne nazw pór roku zacznijmy od obecnej jesieni. Wyraz jesień wywodzi się z prasłowiańskiego *osenь. Występowanie późniejszych form *esenь,
*jesenь można tłumaczyć asymilacyjnym wpływem samogłoski e, które miało również miejsce w takich wyrazach jak: jemioła, jesiotr, jezioro. Interesujące nas słowo wykazuje też związki z gockim asans – ‘czas żniwa’ – oraz starogermańskim aran.
Z kolei leksem zima to prasłowo mające podobną postać foniczną we wszystkich językach słowiańskich (por. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego), pozostające w widocznym (i wyczuwalnym) związku z wyrazami typu zimny, zimno.
Nazwa kolejnej pory roku – wiosna – również jest wyrazem rodzimym. Jej początkowa prasłowiańska postać wyglądała najprawdopodobniej w taki oto sposób: *vesna // *vesъna. Oboczność jakościowa e:o to rezultat procesu przegłosu polskiego. Starsza postać omawianego słowa, bez przegłosu, zachowana została w niektórych gwarach (por. wiesna). Pochodzenie wyrazu wiosna można tłumaczyć jego związkami z was-, czyli ‘świecić’ albo z wes- – cząstką charakterystyczną dla przymiotnika wesoły.
Nazwa najbardziej wyczekiwanej pory roku – lato – wywodzi się z prasłowiańskiego *lěto o znaczeniu ‘najcieplejsza pora roku’. Warto przy tym podkreślić, iż z tego właśnie sensu rozwinęło się pojęcie ‘roku’. Ów rok liczono od lata do lata. Etymologiczne wyjaśnienia leksemu nie przynoszą jednoznacznych rozwiązań i budzą szereg wątpliwości. Za najbardziej przekonujące można uznać wyjaśnienia Vaillanta: łączy on prasłowiańskie *lěto z litewskim letas ‘łagodny, spokojny, cichy; powolny, ustępliwy’. W ścisłym związku z latem pozostaje wyrażenie babie lato ‘okres ciepłych dni, pogodnych dni jesieni, nitki pajęczyny snujące się wówczas w powietrzu’. Wyrażenie to, szeroko rozpowszechnione w językach słowiańskich, ma też swoje odpowiedniki pozasłowiańskie np. niemieckie
Altweibersommer, szwajcarskie witwensommerli (alt ‘stary’, Weib ‘kobieta’, Witwe ‘wdowa’, Sommer ‘lato’).
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-11-15
Skąd pochodzi nazwa kalendarz?
Rzeczownik kalendarz polszczyzna zna od połowy XVI wieku, najpierw jako słowo kościelne, wywodzące się z rzeczownika calendārium (oznaczającego w średniowiecznej łacinie księgę dłużników, w której dopisywano odsetki każdego pierwszego dnia miesiąca) i przymiotnika calendārius. Oba wymienione wyrazy pochodzą od używanej w starożytnym Rzymie nazwy calendae ‘pierwszy dzień miesiąca’, w którym Rzymianie ogłaszali rozkazy i porządek na kolejne dni. Według Chambers Dictionary of Etymology rzeczownik calendae pochodzi od czasownika *calēre (wariantu calāre) o znaczeniu ‘krzyczeć, wołać, ogłaszać’, pokrewnego do greckiego kaleîn o podobnym znaczeniu (por A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language, Chambers Dictionary of Etymology).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-11-08
Skąd pochodzi nazwa miasta Czeladź?
Czeladź pochodzi od rzeczownika czeladź, który w dawnych wiekach oznaczał ‘ogół sług domowych, uczniów, potomków’ (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-11-05
Jakie jest pochodzenie słowa kat?
Słowo kat jest wyrazem zachodniosłowiańskim o niejasnym pochodzeniu. Za najbardziej prawdopodobny uznaje się etymologiczny związek kata z kołem jako narzędziem męki – por. w języku rosyjskim katatь oznacza ‘toczyć, walcować, wozić’. Tezę tę potwierdza zestawienie semantyczne wyrazów języka łacińskiego: tortor ‘dręczyciel, kat’ – torqueo ‘kręcę, obracam, toczę; dręczę, biorę na tortury’ (por. F. Sławski Słownik etymologiczny języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-11-05
Czy to prawda, że angielska nazwa Slav ‘Słowianin’ pochodzi od slave ‘niewolnik’?
Nie powinno dziwić, że angielskie slave i Slav są do siebie tak podobne, skoro z punktu widzenia historycznego wywodzą się z tego samego źródła. W dodatku w świetle tego, co wyczytać można w słownikach angielskich, to slave ‘niewolnik’ pochodzi od nazwy etnicznej Slav ‘Słowianin’! Słowniki zgodnie podają, że wyrazy Slav i slave miały w angielszczyźnie początkowo formę Sclav i sclave (XII-XIV wiek). Ta ostatnia forma (o znaczeniu ‘sługa, niewolnik’) została zapożyczona około 1300 roku ze starofrancuskiego esclave, forma francuska z kolei została przejęta ze średniowiecznej łaciny, w której istniał wyraz Sclāvus o znaczeniu ‘Słowianin’ oraz ‘niewolnik’ (po raz pierwszy odnotowany około 800 roku). Łaciński Sclāvus pochodzi od greckiego Sklabos ‘Słowianin, słowiańskiego pochodzenia’, znanego od około 580 roku. Na początku IX wieku Cesarstwo Rzymskie próbowało ustabilizować granice pomiędzy Słowianami z Germanami, wtedy też podczas walk wielu Słowian pojmano i sprzedano jako niewolników (por. The Oxford Dictionary of English Etymology, Chambers Cictionary of Etymology, Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language). Kiedy zatem doszło do spotkania dawnych Słowian z narodami zachodnimi, pogromcy przejęli słowiańską nazwę etniczną, zaczęli jednak kojarzyć ją z grupą stojąca nisko w hierarchii społecznej, potem także ze służącymi.
Warto może jeszcze wskazać, skąd wzięła początek słowiańska nazwa, którą Słowianie sami siebie nazywali i nazywają. Jak czytamy w Nowym słowniku etymologicznym języka polskiego K. Długosz-Kurczabowej, istnieje wiele hipotez na temat etymologii nazwy Słowianin. Część badaczy słowiańską formę wywodzi od rzeczownika słowo (prasłowiańskie *slověninъ od *slovo); niektórzy uzasadniają, że formacja Słowianie o znaczeniu ‘ludy mówiące dużo, czyli narody słowne, gadatliwe’ została utworzona na zasadzie opozycji jako antonim do Niemcy ‘naród niemy; mówiący niezrozumiale’. Na temat pochodzenia interesującego Pana wyrazu najbardziej satysfakcjonująco wypowiada się chyba The American Heritage Dictionary of the English Language, który wskazuje korzenie angielskiego Slav, a zarazem także polskiego słowo, oba bowiem wyrazy mogą pochodzić od praindoeuropejskiego rdzenia *k’leuos oznaczającego ‘wypowiedziane; to, co mówią’, a wtórnie także ‘to, co można usłyszeć; słyszane’. Z rdzenia tego rozwinęły się w wyniku samogłoskowych i spółgłoskowych zmian fonetycznych wyrazy słowo, sława, sławić, słyszeć, słych, słuch oraz słynąć. Z wspomnianym rdzeniem oraz z powstałymi od niego formami w ścisłym związku pozostaje także wiele słowiańskich imion, w których elementem składowym jest -slav (polskie -sław), jak choćby polskie Bogusław (‘ten, który sławi Boga’) i Bolesław (ten, który będzie miał dużo sławy’), oba znane we wszystkich językach słowiańskich, Dobrosław (‘ten, który cieszy się dobrą sławą’), czy Stanisław (‘stań się sławny’ lub też ‘sławny ze stawiania oporu wrogom’) (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny..., The American Heritage Dictionary..., Jan Grzenia Słownik imion).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-11-03
Jaka jest etymologia wyrazu kurwa?
Wulgaryzm k…. nieraz był powodem bójki, o czym informują nas chociażby piętnastowieczne akta sądowe (po raz pierwszy poświadczony zapis słowa z 1415 roku), dlatego używanie go było prawnie zakazane: gdyby mać jego k…ą mianował, w takąż winę skazujemy ji być upadłym. Starsza postać tego leksemu – *kurew – zachowana była jako relikt w wyrażeniu kurwie macierze syn, którego znaczenie to 'syn niezamężnej matki, syn nieznanego ojca'. Od XVI wieku omawiany tu wulgaryzm staje się nazwą zawodowej prostytutki (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-10-28
Skąd pochodzi słowo jąkanie?
Czasownik jąkać, który w XV-XVI wieku znaczył ‘pojękiwać’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego), jest blisko spokrewniony z takimi wyrazami, jak jęczeć i jęk. W języku staro-cerkiewno-słowiańskim istniał czasownik jačati o znaczeniu ‘jękać’, a we współczesnych językach słowiańskich również istnieją podobne formy, które A. Brückner w swym Słowniku etymologicznym języka polskiego wywodzi od praindoeuropejskiego pnia *enk-, służącego prawdopodobnie jako określenie głosów zwierzęcych.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-10-28
Jakie jest pochodzenie słowa pieniądz?
Słowo pieniądz należy do wyrazów ogólnosłowiańskich. Nie jest jednak leksemem rodzimym, lecz zapożyczeniem (IX wiek n. e.) z języka starosaskiego. Pewne podobieństwo widzimy dziś również w formach: holenderskie penning, niemieckie pfennig, angielskie penny (staroangielski – penig, pening), szwedzkie pengar, norweskie penger (dwa ostatnie przykłady odpowiadają polskiej formie mnogiej ‘pieniądze’). W języku polskim wyraz pieniądz bywał nazwą drobnej monety: dziewięć pieniędzy za każde pół grosza liczą (1570). Stara forma słowiańska *pĕnęgъ przeszła w *pĕnędzь (III palatalizacja: ę + g = ę + dz / z), a w polszczyźnie uzyskała postać pieniądz.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-10-27
Skąd pochodzi nazwa miasta Bielsko-Biała? Wiem jedno, że na pewno powstała w wyniku połączenia dwóch miast: Bielska i Białej, ale jakie były ich początki?
Nazwa zestawiona Bielsko-Biała to rzeczywiście połączenie nazw dwóch sąsiadujących ze sobą miast. Obie nazwy pochodzą od nazwy rzeki Biała, której koryto dzieli miasta. Nazwę Bielsko (w tej postaci od XV wieku, a w XIV w. Bielica oraz Bielicz) utworzono za pomocą przyrostka słowotwórczego -sko. Por. Maria Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-10-25
Jakie jest pochodzenie słowa pokój?
Słowo pokój jest pochodzenia słowiańskiego. Pochodzi od czasownika koić, który znaczył ‘łagodzić, uspokajać, uśmierzać’, stąd do dzisiaj wyrażenia koić ból, koić cierpienie. Rzeczownik pokój oznaczał więc na początku stan łagodności, uspokojenia, brak trosk i zmartwień W okresie staropolskim dodano do tego rzeczownika przedrostek s- i tak powstał wyraz spokój, który przejął to pierwotne znaczenie, a pokój zaczął oznaczać brak wojen, chaosu, walki. Dawne, pierwotne znaczenie słowa pokój zachowało się w związkach frazeologicznych: dać komuś pokój (archaiczne), odejść w pokoju, niech odpoczywa w pokoju. Na to pierwotne znaczenie z czasem nałożyło się drugie – pokój jako pomieszczenie, część mieszkania, dawniej izba, w której można było zażywać pokoju.
Mirosława Siuciak
Etymologia2004-10-23
Chciałabym się dowiedzieć jaka jest etymologia słowa nieboszczyk. Spotkałam się z określeniem ktoś kto uszczknął nieba.
Podana przez Panią etymologia należy do tzw. etymologii ludowych, które mało mają wspólnego z prawdziwym rodowodem słów. W etymologii ludowej np. Częstochowa to miasto, które często się chowa (za pagórkami), gdy tymczasem nazwa ta stanowi dawny przymiotnik od imienia Częstoch z przyrostkiem dzierżawczym -owa, oznaczała zatem niegdyś ‘własność Częstocha’. Nieboszczyk, czyli ‘człowiek zmarły’ z rzeczownikiem niebo nie ma zbyt wiele wspólnego, podobnie jak z czasownikiem uszczknąć. Jest za to nieboszczyk blisko spokrewniony z wyrazem bóg, który w okresie prasłowiańskim miał postać *bogъ i początkowo oznaczał ‘szczęście, pomyślność, powodzenie’. Z tego względu człowiek mógł być nazywany bogatym (*bogatъ) lub ubogim (*ubogъ, a także *nebogъ). Z formy *nebogъ rozwinął się wyraz niebożec (*nebožьcь), który w polszczyźnie XV-wiecznej oznaczał zmarłego. Od tej staropolskiej formy powstało zdrobnienie niebożczyk (podobna forma – nebožčik – istniała także w języku staroczeskim), które zaczęto mylnie zapisywać (zgodnie z wymową) nieboszczyk. Rzeczownik nieboszczyk był używany w XVI wieku w znaczeniu ‘zmarły, świętej pamięci’. Słownik języka polskiego S. B. Lindego (z początku XIX w.) odnotowuje również wyraz piekłowszczyk / piekłowszczyk o przeciwstawnym znaczeniu ‘potępieniec’, który utworzono wzorując się na nieboszczyku (zob. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-10-23
Interesuje mnie etymologia wyrazów początek i koniec oraz ich wzajemne relacje.
Rzeczowniki początek i koniec, choć przeciwstawne znaczeniowo, mają wspólne źródło – oba pochodzą od tego samego przedsłowiańskiego rdzenia (morfemu), w którym mogły występować wymiany głosek: *kon- / *ken- / *čen- / *čěn- / *čьn-. Rdzeń z samogłoską o widzimy w rzeczowniku koniec, natomiast rdzeń z samogłoską e i spółgłoską č występuje w wyrazie początek. Początek (prasłowiański *počętъkъ) pochodzi od czasownika *počęti ‘zacząć’, za jego źródłosłów uznaje się prasłowiański czasownik *čęti. A. Brückner zwraca uwagę, że Słowianie nie znali tego czasownika jako słowa samodzielnego, ponieważ występował on jedynie w formach złożonych typu począć, zacząć, nacząć (Słownik etymologiczny języka polskiego). Koniec (*konьcь) uważa się za prasłowiańskie urobienie od rzeczownika koń o znaczeniu ‘początek’ (por. staro-cerkiewno-słowiańskie iskoni ‘z początku’).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-10-23
Jaka jest etymologia słowa choroba?
Współczesny wyraz choroba jest obecny w języku polskim od XV stulecia. Podstawę do jego utworzenia dał przymiotnik chory, leksem rodzimy, dziedziczony z prasłowiańskiego po dwoma postaciami: *xorъ, *xvorъ. Słowo *xvorъ jest charakterystyczne dla grupy języków wschodniosłowiańskich (por. staroruskie, dziś dialektalne rosyjskie, ukraińskie, białoruskie; też staroczeskie). A. Bańkowski źródła etymologicznego tych przymiotników upatruje w czasowniku *xverti ‘zasychać’, a ich podobieństwo tłumaczy semantycznym przeniesieniem ze schnących drzew na schnących (w domyśle: na skutek choroby) ludzi. Natomiast K. Długosz-Kurczabowa wcześniejszą etymologię wyrazu chory uznaje za niepewną. Przymiotnik chory dał podstawę nie tylko chorobie, ale również wyrazowi chorość (XVIII w.) i czasownikom: chorzeć, chorować. Uderzające jest ponadto bogactwo wyrażeń ze słowem choroba, np.: choroba angielska – ‘krzywica’; choroba królewska – ‘żółtaczka’; choroba pańska – ‘gościec’; choroba św. Antoniego – ‘róża’; choroba św. Walentego – ‘epilepsja’. Godnym zauważenia jest również fakt, że cząstka chor- występuje jako częsty składnik imion wczesnostaropolskich, poświadczonych niejednokrotnie w toponimii. Spójrzmy na takie chociażby nazwy miejscowe, jak Chorowice, Choruń, Chorzów, Chorzyna, Lubiechorz, Niechorz itp.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-10-23
Jaka jest etymologia słowa wniwecz?
Słowo wniwecz jest wtórną formą staropolskiego niwecz o znaczeniu ‘w nic’, wyrazu odnotowanego w polszczyźnie po raz pierwszy w 1401 roku. Cząstka ni- interesującego nas leksemu jest charakterystyczna dla nagłosu zaimków typu nic, niczyj, nigdzie, nikt, nigdy i tym samym występuje jako prefiks tworzący od zaimków pytajnych zaimki ogólnoprzeczące, np. *ni-kъde (‘nigdzie’), *ni-kъto (‘nikt’). Element ni- ma charakter ogólnosłowiański. Natomiast wygłosowa cząstka -cz (XIV-XVII w.) ma swe źródło w prasłowiańskim *čь (= ‘co’). Pierwotna forma zaimka pytajnego co – *čь – została najprawdopodobniej wzmocniona enklityką so (relikt zaimka wskazującego). Samo *čь zachowane w staropolszczyźnie jako Biernik występowało jedynie w użyciu z przyimkami, np.: niwe-cz – ‘w nic’; na-cz – ‘na co’; o-cz – ‘o co’; prze-cz – ‘dlaczego’; we-cz – ‘w co’; za –cz – ‘za co’. Od początkowej formy – niwecz – pochodzi czasownik niweczyć, obecny w polszczyźnie od drugiej połowy XVIII wieku. Słowo to jest przykładem uniwerbizacji i występuje zamiast wyrażenia obracać wniwecz.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-10-21
Jaka jest etymologia słowa miłosierdzie?
Rzeczownik miłosierdzie pojawił się w polszczyźnie w XIV wieku (staropolskie miłosirdzie od staro-cerkiewno-słowiańskiego milosrьdьje). Jest wyrazem złożonym, zbudowanym na wzór łacińskiego misericordia ‘współczucie, miłosierdzie’. Oba jego elementy są rodzime, ogólnosłowiańskie: pierwszy pochodzi od miły, miłość (z prasłowiańskiego *milъ ‘godny litości’, *milostь ‘litość’), drugi zaś od serce (z prasłowiańskiego *srьdьce), por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-10-20
Chciałbym spytać o etymologie słowa Bóg, czy taka istnieje, jak na przykład z hebrajskiego JHWH – Jestem, Który Jestem. Czy jest też tak w języku polskim?
Bóg jest rzeczownikiem rodzimym, ogólnosłowiańskim, kontynuującym prasłowiańską formę *bogъ, która jest spokrewniona ze staroindyjskim słowem bhága ‘dobro, szczęście’ oraz ‘udzielający dobra, pan’. W okresie prasłowiańskim wyraz ten oznaczał początkowo ‘szczęście, pomyślność, powodzenie’ (z tego względu człowiek mógł być nazywany bogatym – *bogatъ lub ubogim – *ubogъ), potem zaś *bogъ skonkretyzowało się w znaczeniu ‘ten, który udziela, daje szczęście’. Przełomowym momentem w rozwoju znaczenia tego wyrazu był kontakt ludów słowiańskich z monoteistycznym chrześcijaństwem, kiedy pierwotnych pogańskich bogów zastąpił chrześcijański Bóg (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16