Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2004-04-29
Proszę o podanie pochodzenia słowa rynek.
Słowo rynek wywodzi się z niemieckiej formy ring, która z kolei ma swój źródłosłów w starszym leksemie hring (niem.), odpowiadającym polskiemu krąg. Zgodnie z prawem dawnego osadnictwa niemieckiego ring to ‘miejsce wolne, opasane wałami, drzewami’. Obecność elementu ring w zasobie leksykalnym polszczyzny potwierdza również słowo ryngraf odnotowywane w Słowniku wyrazów obcych (Warszawa 1991) w znaczeniu ‘niewielka, wypukła blacha, zwykle w kształcie tarczy z rysunkiem o tematyce religijnej, później z godłem państwowym, noszona dawniej przez rycerzy na zbroi pod szyją oraz przez wojskowych na mundurach; dziś wieszana na ścianie’.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-04-13
Zadam Państwu pytanie, na które odpowiedzi nie mogę nigdzie znaleźć: dlaczego górnik nazywa się górnik? Gdzie tu jest góra, do której dołączono końcówkę tworzącą nazwy wykonawców czynności / zawodów? Karolina
Górnik obecnie z górą rzeczywiście niewiele ma wspólnego, ale wyrazu tego nie utworzono przecież współcześnie! Rzeczownik górnik jest już dość stary i kryje w sobie interesującą informację o początkach przemysłu wydobywczego. W XV-XVI wieku rudy metali zaczęto wykopywać w górach i aż do XVIII wieku rzeczownik góra oznaczał także ‘kopalnię’ – były więc góry kamienne (kamieniołomy), góry miedzi, góry ołowiane, góry srebrne, góry złote, a także góry solne i inne (węgiel kamienny zaczęto wydobywać później). Wydany w 1621 roku Thesaurus Polono-Latino-Graecum Grzegorza Knapiusza interesujący Panią wyraz objaśnia jako nazwę człowieka «co w górach kopie co»(t. 1, s. 203). Górnik powstał zatem dzięki dodaniu do tematu słowotwórczego gór- przyrostka (nie końcówki!) -nik. Dodać warto, że podobnie zbudowany rzeczownik ma język czeski: hornik od hora ‘góra’, istnieje także niemiecki bergmann od berg ‘góra’ (A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego wskazuje, że polski górnik może być tłumaczeniem tego niemieckiego określenia).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-03-12
Skąd w języku polskim wzięło się określenie Włochy i co za tym idzie Włosi itp., skoro w pozostałych językach obserwujemy pochodne wyrazu Italia?
Wyraz Włoch wywodzi się z prasłowiańskiej nazwy oznaczającej Romanów, a ta z kolei, jak pisze Brückner (Słownik etymologiczny języka polskiego), przejęta została od Niemców, bo ci najpierw wszystkie plemiona celtyckie, a potem i romańskie, zwali Walh. Podstawą tego określenia była nazwa szczepu celtyckiego Volcae. Na gruncie słowiańskim zadomowiła się forma zatem Wołch, oznaczająca dla Słowian wszelkich Romanów, a w języku polskim doszło do zwężenia zakresu stosowania tego wyrazu jedynie do mieszkańców półwyspu Apenińskiego. Dzisiejsza forma tego rzeczownika jest efektem działania procesu przestawienia (metatezy) głosek o i ł. Dodać warto, że w dawnej polszczyźnie także funkcjonowała nazwa Italia, upowszechniła się jednak nazwa Włochy. W języku polskim występował również rzeczownik Italia ‘z łaciny: kraj włoski, Włochy’ oraz przymiotnik italski ‘włoski’ (Słownik języka polskiego Wilno 1861). Współczesny język polski także odnotowuje te słowa, ale w innym już znaczeniu: wyraz Włochy nazywa nowożytne państwo na Półwyspie Apenińskim, podniośle określane też Italią, natomiast italski to przede wszystkim ‘taki, który dotyczy Italii, jest związany z Italią – starożytnym państwem na Półwyspie Apenińskim, od 27 r. p.n.e. rozciągającym się aż do Alp’, rzadziej – ‘związany z Włochami, nowożytnym państwem’ (Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod red. H. Zgółkowej). Rzeczownik Włochy – jako nazwa państwa – to dawny biernik liczby mnogiej odmiany słowa Włoch. W latach 20. XX wieku usiłowano wprowadzić w życie formy Italia i italski z inicjatywy włoskiego posła przebywającego w Warszawie (nazwa Włoch kojarzyła się z niemieckim Welsch o pogardliwym odcieniu, którego nasz rzeczownik Włoch jest pozbawiony), nowe wyrazy nie przyjęły się jednak w społeczeństwie i nie zastąpiły dawnych polskich nazw. Zob. W. Doroszewski: Rozmowy o języku. Seria II. Kraków 1951, s. 237-238; W. Doroszewski: O kulturę słowa. Poradnik językowy. T. 1, s. 472-474.
Joanna Przyklenk i Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-03-10
Czy istnieje związek między czasownikiem myśleć a rzeczownikiem myśliwy?
Wyraz myśliwy pochodzi od czasownika myśleć. W XV-XVI wieku istniał skłonnościowy przymiotnik myśliwy, który był używany w znaczeniu ‘skłonny do rozmyślań, myślący, dowcipny, baczny, chytry’. Później doszło do stopniowego zwężenia jego znaczenia i wyraz ten zaczął nazywać łowcę jako człowieka chciwego, gorliwego, chytrego, a w 2. połowie XVI wieku ostatecznie ograniczył znaczenie do ‘łowcy, strzelca’, który był ‘przemyślny w łowieniu zwierzyny (w sidła), biegły w polowaniu’. Przymiotnik ten uległ także substantywizacji, czyli stał się rzeczownikiem. Zob. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-02-27
Jakie jest pochodzenie wyrazu kaftan?
Wyraz ten notowany jest w polszczyźnie od 2. połowy XV wieku. Pochodzi prawdopodobnie z języka tureckiego, w którym kaftan występował w znaczeniu ‘szata wierzchnia ozdobna’. A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego pisze: złote kaftany na posłów wkładano, gdy się przed sułtanem zjawiali. Kaftan może też pochodzić z języka perskiego i do języków europejskich został wprowadzony przez arabski najpierw jako chaftan. Słowo to znane jest również na zachodzie Europy (z osmańskiego, jako nazwa stroju tureckiego), por. np. włoskie caffettano, hiszpańskie caftan, francuskie cafetan, caftan, niemieckie kaftan (A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-02-26
Jaka jest etymologia słowa najsampierw?
Wyraz ten powstał w wyniku pomieszania synonimicznego słów najpierw, będącego skrótem stosowanym od 1861 roku zamiast najpierwej, który pochodzi od liczebnika pierwszy, oraz nasamprzód, złożonego z wyrazów na, sam, przód (zob. Andrzej Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego). Wydany w połowie XX wieku Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego uznaje najsampierw za przestarzały, rzadki i potoczny wyraz oznaczający wzmocnione najpierw.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-02-17
Jakie jest pochodzenie wyrazu kościół?
Wyraz ten został zapożyczony za pośrednictwem języka staroczeskiego kostel i staro-górno-niemieckiego kástel z łacińskiego castellum ‘miejsce obwarowane, zamek, twierdza’ prawdopodobnie w okresie przyjmowania przez Polskę chrześcijaństwa. Jak czytamy w Nowym słowniku etymologicznym K. Długosz-Kurczabowej, pierwsze kościoły były stawiane w grodach warownych, bywały także obwarowywane, a więc przystosowywane do pełnienia funkcji obronnych.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-02-12
Jakie jest pochodzenie wyrazu jasełka?
Jasełka to zdrobnienie od mało znanego wyrazu jasła, który oznaczał drabiniasty żłób w kształcie litery V do karmienia bydła sianem (A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Obie formy wywodzą się z od prasłowiańskiego czasownika *jesti ‘jeść’. Według Nowego słownika etymologicznego języka polskiego K. Długosz-Kurczabowej nazwa jasełka w XIV wieku oznaczała żłóbek, w którym narodził się Pan Jezus. Później zaczęła określać także szopkę, widowisko sceniczne lub kukiełkowe, mające za treść narodzenie Chrystusa oraz figurki przedstawiające narodzenie Chrystusa, stawiane w kościele w okresie świąt Bożego Narodzenia.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2007-07-02
Chciałabym poznać znaczenie lub pochodzenie nazwy rzeki Łeby.
Łeba jest zarówno nazwą miejscową, jak i nazwą rzeki, która przez tę miejscowość przepływa. Początki owej kaszubskiej, rybackiej przystani u ujścia rzeki Łeby sięgają X stulecia, choć pierwszą pisemną wzmiankę o kilku domach usytuowanych na południowej stronie jeziora Łebsko znajdujemy dopiero w 1282 roku. Wówczas nazywała się ta osada Koszczewicim i nazwę tę zachowała do 1466 roku. Otrzymawszy statut miejski na prawie lubeckim, tzw. Stara Łeba znajdowała się około 2 km na zachód od dzisiejszej Łeby. Nieustające sztormy zmusiły bowiem tamtejszą ludność do opuszczenia Starej Łeby i przeniesienia swych domostw na drugi brzeg rzeki (ostatecznie Stara Łeba opustoszała w 1570 roku). Pochodzenie nazwy Łeba nie jest bezsporne. Według niektórych, jej źródłosłów wskazuje na ‘rzekę o bystrej wodzie, o rwącym nurcie, który niszczy brzegi i żłobi koryto rzeczne’. Zazwyczaj twierdzi się jednak, że omawiana nazwa ma źródła przedsłowiańskie i może być pokrewna nazwie rzeki Łaby (obie nazwy miałyby w sobie rdzeń o znaczeniu ‘biały’, por. łacińskie albus ‘biały’) albo greckiemu słowu o znaczeniu ‘lać, spływać’ (por. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003). O niepewnym statusie etymologicznych objaśnień, powodowanym nieprzejrzystą dla współczesnych budową omawianej nazwy, świadczy m. in. próba tworzenia etymologizujących objaśnień przez ludność miejscową. Do takich należałoby zaliczyć przykład, gdzie, wykorzystując homofonię między kaszubskim òba (‘oba’) i Łeba tłumaczy się pochodzenie nazwy rzeki jako ‘tej, która przepływa przez oba jeziora’.
Joanna Przyklenk
Etymologia2007-07-02
Chciałbym zapytać, skąd się wzięło i co właściwie znaczyło słowo kretes, dziś używane chyba tylko w wyrażeniu przegrać (albo: przepaść) z kretesem.
Wyrażenie z kretesem jest we współczesnych słownikach języka polskiego kanoniczną postacią potencjalnego leksemu kretes. Ale dawniejszy Słownik języka polskiego pod redakcją J. Karłowicza na początku artykułu hasłowego umieszcza jednak postać mianownikową kretes (dawniej kretesz). Słownik ten podkreśla jednocześnie występowanie omawianego leksemu tylko w zwrotach z kretesem i arch. z kreteszem, z kretesu lub do skretesu – wszystko w znaczeniu ‘do szczętu, całkowicie’. Pojawia się też notacja bez kretesu ‘nieodwołalnie’. Co do etymologii wyrażenia zachodzą poważne wątpliwości. A. Brückner skłania się ku łacińskiemu pochodzeniu wyrażenia i ustala jego pojawienie się w polszczyźnie na XVIII w. Tymczasem Karłowicz odwołuje się do języka węgierskiego, w którym funkcjonuje czasownik tönkretesz ‘zniweczyć’. Kretes miałby też nawiązywać do nazwy własnej pewnego buntowniczego plemienia.
Katarzyna Mazur
Etymologia2007-07-02
Jaka jest etymologia słowa zastęp?
Rzeczownik zastęp – poświadczony w polszczyźnie od XIV wieku – oznaczał w dobie staropolskiej ‘gromadę, tłum, rzeszę; grupę zorganizowaną, np. oddział wojska’ oraz ‘wał ochronny’. Zastęp wiąże się etymologicznie z przedrostkowym czasownikiem *za-stąpiti. Prasłowiańskie *stąpiti miało znaczenie ‘postawić nogę, zrobić krok, stąpnąć’.
Joanna Przyklenk
Etymologia2007-07-02
Jaka jest etymologia słowa ćwik?
Leksem ćwik oznaczał ‘sokoła’ oraz ‘starego karpia’, a z czasem ‘człowieka doświadczonego, przebiegłego, chytrego’. Rzeczownik ten występuje tylko w języku polskim i czeskim, co wskazuje na zapożyczenie z niemieckiego języka za pośrednictwem czeszczyzny (por. niem. zwikken ‘świsnąć kogo batem’; Zwick ‘świśnięcie’).
Joanna Przyklenk
Etymologia2007-07-02
Jakie jest pochodzenie wyrazu hufiec?
Wyraz hufiec (‘zwarty oddział składający się z kilku chorągwi, stanowiący zarazem część szyku bojowego; dzisiaj: podniośle o wojsku’) występujący do XVII wieku obocznie z formą ufiec pochodzi od rzeczownika huf oznaczającego ‘uroczystą nazwę hufca’. Stanowi on zapożyczenie dawnej formy niemieckiej hūfe, która mogła wejść w zasoby języka polskiego za pośrednictwem czeskim (por. czeskie: houf ‘zastęp, gromada, tłum’).
Joanna Przyklenk
Etymologia2007-07-02
Jaka jest etymologia słowa harcerz?
Słowo harcerz we współczesnym znaczeniu – ‘członek dziecięcej organizacji’ – pojawia się dopiero w XX wieku. Wcześniej, od XV stulecia począwszy, wyraz ów wskazywał na ‘żołnierza lekkozbrojnego biorącego udział w utarczkach przed bitwą; halabardnika; żołnierza należącego do przybocznej straży królewskiej’. Jest to zapożyczenie z języka staroczeskiego, któremu polszczyzna zawdzięcza wiele w zakresie słownictwa wojskowego. Staroczeskie harcieř pochodzi z dawnych form niemieckich: hartschier, hertschier, hatschier w znaczeniu ‘członek gwardii przybocznej cesarza niemieckiego i książąt niemieckich, głównie w Bawarii oraz w Austrii’. Natomiast wyrazy niemieckie związane są etymologicznie z włoskim leksemem arciere ‘łucznik’. Z omawianym rzeczownikiem – harcerz – wiążą się także takie polskie słowa, jak: harcować ‘wyprawiać harce; dokazywać, swawolić, skakać, hasać’ i dawne ‘popisywać się jazdą konną’ – oraz harce. Ostatni z leksemów dziś jest używany głównie w liczbie mnogiej i w znaczeniu ‘psotne, swawolne zabawy, dokazywanie; gonitwy, skoki, popisy zręczności, zwłaszcza w jeździe konnej’. W staropolszczyźnie funkcjonował on w formie pojedynczej (XVI-XVIII w.) i oznaczał ‘utarczkę, potyczkę przed bitwą’.
Joanna Przyklenk
Etymologia2007-06-29
Chciałabym poznać etymologię wyrazu policjant.
Wyraz policjant został utworzony od rzeczownika policja, który jest zapożyczeniem (o źródle łacińskim), internacjonalizmem występującym w większości języków europejskich. Występuje tutaj przyrostek -ant, określający osobę - w tym wypadku związaną zawodowo z policją. W ten sposób tworzy się nazwy osobowe od wyrazów zapożyczonych, np. koalicja - koalicjant, dyskusja - dyskutant itp.
Mirosława Siuciak
Etymologia2007-06-29
Skąd wzięło się określenie siarczysty?
Przymiotnik siarczysty pochodzi od zaświadczonego w czternastowiecznej polszczyźnie rzeczownika siara oznaczającego: 1. ‘siarkę’; 2. ‘mleko wydzielające się z gruczołów mlecznych w pierwszych dniach po porodzie’. Od XV stulecia – w formie siarka – omawiane słowo niosło sens ‘pierwiastek chemiczny, S’. Wyrazy siara / siarka mają charakter ogólnosłowiański, a ich prasłowiańska postać *sěra też miała dwa wyżej wskazane znaczenia. Dziś trudno orzec, które z tych znaczeń można by uznać za pierwotne. Wątpliwości budzą też dalsze dociekania etymologiczne (por. W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005). Słowo siarczysty o znaczeniu ‘taki, jak siarka; mocny, energiczny’ wskazuje na intensywność zjawisk czy żwawość osób nazwanych określanym rzeczownikiem, np.: siarczysty młodzian, siarczysty marsz, mazur, oberek (‘pełen temperamentu, raźny, żwawy, dziarski, krewki; będący wyrazem, objawem takiego charakteru, usposobienia’); siarczysty mróz, siarczysta gorzałka, wymierzyć komuś siarczysty policzek, przestarzałe siarczyste pioruny - rodzaj przekleństwa: ‘niech cię zabiją pioruny’ (‘mocny, silny, tęgi, zamaszysty’).
Joanna Przyklenk
Etymologia2007-06-29
Jakie jest pochodzenie wyrazu skaut?
Polski skaut wywodzi się od angielskiego słowa scout, którego rzeczownikowe użycie poświadczone zostało w 1555 roku. Jego źródłosłowem jest z kolei starofrancuski czasownik escouter oznaczający ‘słuchać; chodzić na zwiady, badać’. Natomiast za rodowód romańskiego wyrazu można uznać łacińskie auscultare – ‘słuchać, przysłuchiwać się’. Jako nazwa członka skautingu pojawia się ów leksem w języku angielskim dopiero w 1908 roku, kiedy to gen. Robert S. S. Baden-Powell (1857-1941) założył w Wielkiej Brytanii organizację Boy Scouts (dosłownie ‘młodzi zwiadowcy’).
Joanna Przyklenk
Etymologia2007-06-29
Jaka jest etymologia wyrazu strój?
Nieco większe zmiany semantyczne dokonały się w przypadku leksemu strój. Prasłowiański *strojь można zdefiniować jako ‘stan uporządkowania, coś ułożonego, uporządkowanego, przygotowanego do użycia’ - por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego. W takiej postaci wyraz ten zawierałby w sobie praindoeuropejski rdzeń (s)ter- obecny również w łacińskich formach sturō, struere, a niosący znaczenie ‘rozpościerać, układać warstwami, dopasowywać’. W polszczyźnie XVI w. strój funkcjonował jako synonim ‘przyrządu’, instrumentu’, ‘narzędzia’.
Katarzyna Mazur
Etymologia2007-06-27
Jak w prasłowiańszczyźnie mógł wyglądać leksem (jak go zapisać? czy w ogóle jest taka możliwość?) trzcina?
Słownik etymologiczny języka polskiego W. Borysia podaje, że rzeczownik trzcina w czasach prasłowiańskich miał najprawdopodobniej postać *trъstina, w którym widać połączenie spółgłoski r i półsamogłoski (jeru twardego) ъ.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2007-06-27
Jaka jest etymologia wyrazu ubiór?
Rzeczownik odczasownikowy ubiór (ubier) pojawił się w systemie języka polskiego już w XVI w. Podstawą do jego utworzenia była prasłowiańska forma *bьrati – ‘brać’. Do niej zaś dołączano prefiks u-, którego odpowiednikiem w polszczyźnie jest przedrostek od-. Pierwotnie czasownik ubrać : ubirać (się) znaczył tyle co ‘zebrać, sprzątnąć (np. ze stołu), potem również ‘oporządzić’. Ale już w XVI stuleciu używa się go jako synonimu leksemów ‘wkładać zbroję, odziać, przystroić’. XVI w. to także, jak podaje W. Boryś w Słowniku etymologicznym języka polskiego, moment powstania form gerundialnych (odczasownikowych) ubiór i ubranie oznaczających początkowo wszelki rodzaj okrycia ciała, a więc zarówno odzież, jak i obuwie. Z czasem znaczenie tych rzeczowników uległo zawężeniu i słów ubiór, ubranie używano na określenie tego, co dziś rozumiemy pod pojęciem odzież.
Katarzyna Mazur

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16