Etymologia | 2006-01-24 |
Skąd pochodzi nazwa miasta Sosnowiec? | |
Sosnowiec pochodzi od rzeczownika sosna lub przymiotnika sosnowy i oznacza ‘miejsce, gdzie rosną sosny’; istniała w tym miejscu stara osada młyńska Sosnówka (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2006-01-24 |
Skąd pochodzi nazwa miasta Sławków? | |
Sławków jest nazwą typu dzierżawczego i pochodzi od imienia Sławek (zdrobnienie od staropolskich imion złożonych Sławomir, Bogusław), do którego dodano przyrostek -ow-; Nazwa Sławków oznacza wieś, której właścicielem lub założycielem był człowiek nazywany Sławkiem (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2006-01-16 |
Proszę o etymologię słowa grzech. | |
Obecność wyrazu grzech – o znaczeniu ‘przekroczenie nakazów religijnych lub obyczajowych; wina, uchybienie’ – potwierdzona jest przez źródła polskojęzyczne od XIV wieku. Jego prasłowiańska postać *grěxъ nie jest łatwa do objaśnienia na tle języka indoeuropejskiego, bowiem etymologia jest tu niejasna. F. Sławski (w Słowniku etymologicznym języka polskiego) wskazuje na rdzeń groi-so-, ten sam, co w litewskim słowie graižùs, czyli ‘kręty’ oraz w łotewskim grèizs – ‘krzywy’ . Natomiast A. Bańkowski (Etymologiczny słownik języka polskiego) wiąże omawiany leksem z praindoeuropejską formą czasownika *ghreis-, która odpowiada greckiemu chrîs- o znaczeniu ‘mazać’. Warto również zauważyć, iż ogólnosłowiański grzech powstał w okresie przedchrześcijańskim, na co wskazuje używanie omawianego wyrazu w znaczeniu ‘błąd, pomyłka, uchybienie’, zwłaszcza w związku ze słownictwem rolniczym i tkackim, np. polskie dialektalne grzecha, ogrzech, czyli ‘wolny pas w zasiewie na polu lub kawałek ziemi, który przez nieuwagę oracza nie został zaorany’ (W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2006-01-16 |
Chciałabym się dowiedzieć, jaka jest etymologia wyrazu Europa. | |
Europa to nie tylko nazwa naszego kontynentu, ale także nazwa osobowa, imię mitologicznej córki króla Tyru, w której zakochał się Zeus i uniósł ją na Kretę. Na pamiątkę cudzoziemki przybyłej z dalekiej Fenicji starożytni nazwali jej imieniem jedną z czterech części świata i oddawali jej cześć boską. Początkowo geograficzny termin Europa używany był przede wszystkim do nazywania Grecji, a do V wieku p.n.e. jego zakres rozszerzony został także na kraje północne. Omawiany leksem wywodzi się z greckich słów: eurys ‘szeroki’ i ops ‘twarz’. Niektórzy sądzą, że źródłosłowem dla Europy jest semickie gharoob lub erebu, które oznaczają zachód słońca. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2006-01-14 |
Dzień dobry! Od jakiegoś czasu frapuje mnie zagadnienie pochodzenia w języku polskim wyrazu zdjęcie na określenie fotografii. Zagadką jest dla mnie o zdejmowanie czego chodzi. Po przemyśleniach doszedłem do tego, iż, być może, chodzi o zdjęcie obrazu rzeczywistości, tylko - dlaczego ten obraz jest zdejmowany?? Dlaczego tak zaczęto mówić, że ów obraz zostaje zdjęty z rzeczywistości?? Czy moje rozumowanie jest w ogóle poprawne??? Pozdrawiam serdecznie!!! | |
Rzeczownik zdjęcie w znaczeniu ‘fotografia’ odnotowany jest – siłą rzeczy – dopiero w słownikach XX-wiecznych, ale był używany już w wieku XIX, czego dowodzi przykład Sami się w różnych pozach zdejmowaliśmy pochodzący z pamiętnika z lat 1863-1870 zamieszczony w Słowniku języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego (przy definicji zdejmować się – zdjąć się potocznie ‘fotografować jeden drugiego, dać się fotografować’). Znaczenia fotograficznego nie notuje jeszcze ani Słownik języka polskiego S. B. Lindego, wydany w latach 1807-1814, ani Słownik języka polskiego pod red. A. Zdanowicza (i in.), wydany w Wilnie w 1861 r. (stąd jest to tzw. Słownik wileński), który pod hasłem zdjęcie zamieszcza definicję ‘sam wizerunek narysowany z czego’. Dopiero w wydanym w 1927 roku VIII tomie Słownika języka polskiego (tzw. warszawskiego) pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego natknąć się – oprócz definicji „rysowniczej” ‘rysunek wprost z osoby, z przedmiotu zrobiony, plan miejscowości w takiż sposób sporządzony’ z przykładem Gieologiczne (tak!) zdjęcia kraju prowadzone będą dalej – znaleźć można połączenie zdjęcie fotograficzne z definicją ‘fotografia kogo, czego’. Pod czasownikowym hasłem zdjąć w jednym ze znaczeń czytamy natomiast, iż w znaczeniu fotograficznym istniało połączenie zdjąć fotografię z kogo, z czego ‘sfotografować kogo, co, sportretować zapomocą (tak!) fotografii, dokonać zdjęcia fotograficznego, odfotografować kogo, co’ oraz dla czasownika zdjąć się znaczenie fotograficzne ‘odfotografować się’ z przykładem U kogoś się zdejmowała?. Słownik języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego traktuje fotograficzne znaczenie zdjąć jako użycie potoczne ‘robić zdjęcie, fotografować’, np. Zostałem zdjęty w dwóch pozach: en face i z profilu (1908), inne przykłady pochodzą z lat 1900 i 1936, słownik ten notuje także przestarzałe już ówcześnie znaczenie ‘robić szkic, plan czego, dokonywać pomiarów; odtwarzać’ z przykładami z listów Sienkiewcza: Chciałby także być malarzem i zdejmować widoki górskie, Słowackiego: Goethe najgrzeczniej ich przyjął i prosił Mickiewicza, żeby mu pozwolił kazać zdjąć jego portret, z prozy Adolfa Dygasińskiego żyjącego w latach 1839-1902: Muszę zdjąć rysunek z tych sklepów na podcieniach i inne. Z przytoczonych definicji i przykładów jasno wynika, że zdjęciem, zdejmowaniem pierwotnie nazywano (jak Pan słusznie sądzi) jedynie wierne odwzorowanie rzeczywistości za pomocą rysunku, następnie zaś – po wynalezieniu i upowszechnieniu techniki fotograficznej – nazwę tej czynności przeniesiono na nową technikę utrwalania obrazu świata. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-12-30 |
Skąd wziął się wyraz stryj? | |
Leksem stryj w znaczeniu ‘brat ojca’ pojawia się w polszczyźnie XIV wieku i jest wyrazem ogólnosłowiańskim. Wywodzi się z prasłowiańskiego *strъjь // *stryjь. Jest to najprawdopodobniej kontynuacja tego samego rdzenia, który występuje także w łacińskim pater. Oto praindoeuropejski człon *ptr- przeszedł w *str-. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-12-30 |
Jaka jest etymologia słowa żółw? | |
Rzeczownik żółw – obecny w polszczyźnie od XV stulecia – występował w staropolskiej dobie obocznie do postaci żełw i oznaczał także ‘ślimaka’ oraz ‘gatunek ropuchy’. Ów ogólnosłowiański leksem miał w prasłowiańszczyźnie formę *žely, želъve i stanowił dokładny odpowiednik greckiego khélys ‘żółw’. Bazą był tu najprawdopodobniej praindeuropejski rdzeń ghelû- o znaczeniu ‘zielony, żółty’. Wiesław Boryś stawia tezę, iż zwierzę nazwano tak od barwy pancerza (W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego). Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-12-27 |
Proszę o wyjaśnienie powstania nazwy Biskupin. Wszędzie jest dużo wiadomości o historii tej miejscowości, ale nie mogę znaleźć, w jaki sposób powstała ta nazwa. Dziękuję. | |
Biskupin wiąże się etymologicznie z rzeczownikiem biskup, który za pośrednictwem staroczeskiego słowa biskup przejęty został z niemieckiego biskof. Nazwa miejscowa wskazuje na przynależność określanej nią miejscowości do biskupstwa. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-12-22 |
Skąd pochodzi nazwa Inowrocław? | |
Nazwa miasta Inowrocław pierwotnie miała brzmienie Juni Włodzisław, pochodzi bowiem od wyrazów jun ‘młody, nowy’ i Włodzisław. Włodzisław był dawną nazwą dzisiejszego Włocławka, stąd można powiedzieć, że Inowrocław był niegdyś Nowym Włocławkiem). W pierwotnym zestawieniu Juni Włodzisław zaszły jednak tak duże zmiany fonetyczne, że trudno dziś w num ów Włocławek odszukać. W efekcie owych zmian po przekształceniu początkowego ju- w ji-, a następnie i i- powstało złożenie z środkowym łączącym -o-: Inowłodzisław, w której z kolei nastąpiło zredukowanie wewnętrznego i owocujące powstaniem formy Inowłodzsław, a następnie zmiana (upodobnienie pod względem dźwięczności) grupy spółgłoskowej dzs na cs oraz uproszczenie trudnego do wymówienia cs w c. W tak powstałej nazwie Inowłocław doszło ostatecznie do odpodobnienia dwu głosek ł, z których pierwsza została zastąpiona przez r (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-12-22 |
Jaka jest etymologia słów stolarz i ręcznik? | |
Stolarz jest znanym od XV wieku wyrazem pochodnym od rzeczownika stół. Co do wyrazu ręcznik, to z etymologicznego punktu widzenia pochodzi on od przymiotnika ręczny (por. np. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego), ręczny natomiast od rzeczownika ręka, jednak z punktu widzenia słowotwórczego można ręcznik współcześnie analizować jako formę odrzeczownikową. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-12-22 |
Bardzo proszę o wyjaśnienie powstania nazwy Kruszwica. | |
Kruszwica to nazwa pochodząca od wyrazu kruszwa (krusza), który jest północnopolską odmianą rzeczownika grusza, znaną też w dialektach oraz w języku górnołużyckim. Nazwę miejscową utworzono przez dodanie przyrostka słowotwórczego -ica (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-12-15 |
Skąd pochodzi nazwa miasta Tuchola? Dziękuję. | |
Nazwa ta, notowana w źródłach od XIII wieku, pochodzi od rdzenia tuch- // tęch-, który występuje także w wyrazie stęchły (prasłowiańskie *tuchlъ ‘stęchły, zgniły’), co wskazuje, że dawniejszą osadę założono na miejscu podmokłym z roślinnością bagienną o charakterystycznym stęchłym zapachu (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-12-12 |
Witam serdecznie. Bardzo proszę o podanie etymologii wyrazu golf (w znaczeniu swetra z kołnierzem zawijanym). Czy ma coś wspólnego z grą w golfa? Pozdrawiam. Tomasz. | |
Na początku był angielski golf – nazwa kija do uderzania piłki (pokrewny do holenderskiego kolf i niemieckiego ‘Kolbe ‘kolba’), później była nazwa gry, następnie Francuzi od nazwy gry golfem nazwali część ubioru: bluzę sportową z wełnianego trykotu do gry w golfa, później z kolei nazwa ta przeszła na typ swetra z charakterystycznym kołnierzem, a potem na nazwę samego kołnierza. Warto także wiedzieć, że od nazwy gry powstała nie tylko nazwa swetra, w 1. połowie XX wieku znane były bowiem także golfy ‘rodzaj spodni sportowych’ przejęte za niemieckim golf-hose ‘bufiaste spodnie sportowe sięgające do połowy łydek (do gry w golfa), krótka spódnica sportowa’, była to także nazwa półbutów o specjalnie wykrojonej przyszwie ozdobionej dziurkowaniem (por. definicje w Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, Etymologicznym słowniku języka polskiego A. Bańkowskiego oraz Słowniku języka polskiego PWN pod red. W. Doroszewskiego). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-11-28 |
Julian Tuwim w wierszu Figielek wykorzystał współbrzmienia słów, które mają wspólną etymologię i takich, które nie. Czy słusznie podejrzewam, że do tych ostatnich należą kura - kurzyło, zając - zajęczał, kurczę - skurczyło? | |
Podejrzenia te są jak najbardziej słuszne. Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-11-28 |
Bardzo proszę o podanie etymologii słowa biografia, dziękuję. | |
Biografia to wyraz złożony z dwóch elementów o greckim pochodzeniu. Składnik początkowy bio- pochodzi od greckiego rzeczownika bíos o znaczeniu ‘życie’, druga część tego wyrazu pochodzi od greckiego czasownika gráphein oznaczającego ‘skrobać; rytować; rysować; pisać’, który w zmienionej formie (-graf-, -grafia, grafo-) występuje w złożeniach w znaczeniu ‘dotyczący pisania, zapisu, rysowania, ilustracji, przedstawiania, nauki opisowej itd.’, np. choreograf, geografia, grafolog (zob. W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-11-23 |
Proszę o wyjaśnienie etymologii słowa biedny. | |
Przymiotnik biedny – zaświadczony w języku polskim od XVII wieku – wywodzi się od rzeczownika bieda, którego prasłowiański źródłosłów najprawdopodobniej miał następującą postać: *běda. Natomiast wyrazem motywującym dla tegoż rzeczownika był czasownik *běditi, oznaczający ‘zmuszać, skłaniać, zwyciężać’. Wiesław Boryś w Słowniku etymologicznym języka polskiego wskazuje na takie zmiany znaczeniowe wyrazu bieda: ‘przymus, konieczność’ → ‘stan godny pożałowania, nieszczęście, niedola, cierpienie’ → ‘ubóstwo, nędza’. Warto również zaznaczyć, iż leksem bieda w znaczeniu ‘niedostatek, ubóstwo’ charakterystyczny jest dopiero dla polszczyzny siedemnastowiecznej. Wcześniej, jako wykrzyknik wyrażający grożące komuś niebezpieczeństwo, funkcjonuje w ciągu XV wieku równolegle do formy biada. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-11-23 |
Jaka jest etymologia słów włosy, włos? | |
Wyraz włos, charakteryzujący się ogólnosłowiańskim zasięgiem, w polszczyźnie poświadczony jest od XIV stulecia. Wywodzi się od prasłowiańskiej formy *volsъ, bliskiej awestyjskiemu rdzeniowi varesa- oznaczającemu ‘włos człowieka i zwierzęcia (zwłaszcza na głowie)’. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-11-23 |
Szanowni Państwo! Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa skrzypce? Pozdrawiam serdecznie - Katarzyna z Krakowa | |
Nazwa strunowego instrumentu muzycznego skrzypce pochodzi od formy skrzypieć. Początkowo czasownik ów dał podstawę dla funkcjonujących w XV wieku określeń: skrzypica, skrzypice. Omawiane verbum ma zasięg ogólnosłowiański, por. np. w języku czeskim – skřípět; w rosyjskim – skripét’ ; w prasłowiańskim - *skripěti / škripati. Joanna Przyklenk |
Etymologia | 2005-11-15 |
Skad pochodzi francuskie słowo santé oraz angielskie health? | |
Rzeczownik francuski santé ‘zdrowie’ ma rodowód łaciński, wywodzi się od rzeczownika sanitatem, czyli formy accusatiwu od sanitas, sanitatis, a to z kolei od przymiotnika sanus w znaczeniu ‘zdrowy na ciele i umyśle’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975). Angielskie health pochodzi od staroangielskiego hāl o znaczeniu ‘zdrowy, cały’, a ta z kolei od germańskiej formy *hailithō, która ma swe korzenie w praindoeuropejskim rdzeniu *kailo- o podobnym znaczeniu (The American Heritage Dictionary of the English Language). Katarzyna Wyrwas |
Etymologia | 2005-11-12 |
Jaka jest etymologia słowa macierzyństwo? | |
Macierzyństwo w znaczeniu ‘bycie matką’ (podobne do fr. maternité, niem. mutterschaft) utworzono w XVI wieku przez dodanie przyrostka -stwo do przymiotnika macierzyński (znanego od początków XVI wieku), który z kolei pochodzi od używanej w XIV-XV wieku formy przymiotnika dzierżawczego macierzyn(y) ‘związany z matką, należący do matki’, którą zastąpił. Przymiotnik macierzyn(y) wywodzi się od staropolskiego rzeczownika macierz ‘matka’, mającego w mianowniku lp. formę mać (używanej jeszcze w gwarach, w języku ogólnym natomiast tylko jako składnik przekleństw), pochodzącego od prasłowiańskich form *mati, matere (zob. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Katarzyna Wyrwas |