| Etymologia | 2005-01-27 |
| Jaka jest etymologia słowa kmieć? | |
| Kmieć to ‘pełnorolny wieśniak poddany’, słowo występujące w tym znaczeniu od XIV do XVIII wieku w opozycji semantycznej do rzeczownika chłop, którego używano jako pogardliwe określenie niewolnego parobka, sługi. W najdawniejszej polszczyźnie poświadczona jest obecność innego sensu wyrazu kmieć – ‘wysoki urzędnik książęcy’. Omawiany leksem wywodzi się z prasłowiańskiej formy *kъmetь o znaczeniu ‘naczelnik rodu’. To wartościujące człowieka (pozytywnie) określenie poświadczone jest przez staroruski sens słowa – ‘członek rady książęcej, bojarzyn, wojujący konno’ (XI wiek) – oraz przez staroczeskie znaczenie – ‘naczelnik rodu, rządca grodu, sędzia ziemski’, potem ‘starzec’ i ‘ławnik’. Prasłowiańska forma wyrazu kmieć jest najprawdopodobniej prastarym zapożyczeniem z jakiegoś orientalnego źródła (A. Bańkowski wskazuje na proweniencję irańską: por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego), zapożyczeniem o niejasnej budowie morfologicznej. Natomiast F. Sławski za ostateczne źródło uważa łaciński wyraz comes, w dopełniaczu comitis, pierwotnie oznaczający ‘towarzysza zwłaszcza panującego albo wodza; osobę należącą do orszaku panującego’, a wtórnie nazywający ‘różnych niższych i wyższych urzędników’ (to forma pochodząca od *cumire ‘razem iść’). Joanna Przyklenk |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2015-10-22 |
| Mam problem z odmianą nazwiska Rożeń. Prawidłowa forma dopełniacza to: Rożnia czy Rożenia? | |
| W odmianie tego nazwiska naturalne jest z tzw. e ruchome, które zanika w kolejnych formach. Dopełniacz i biernik Rożnia, celownik Rożniowi, narzędnik Rożniem i miejscownik Rożniu nie powinny dziwić rodzimych użytkowników polszczyzny, podobnie jak odmiana Kwapień – Kwapnia, Skupień – Skupnia, Stępień – Stępnia. Tak samo wszak zachowuje się ogromna liczba rzeczowników zarówno pospolitych (sierpień – sierpnia, lew – lwa, bez – bzu, kuter – kutra), jak i nazw własnych (Wiedeń – Wiednia, Paweł – Pawła, Luter – Lutra). Sposób odmiany tego typu nazwisk zależy od zwyczaju (lokalnego, rodzinnego). Pisze o tym Andrzej Markowski w haśle problemowym „Nazwiska” zamieszczonym w „Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN” (Warszawa 1999, s. 1687): „Odmieniając nazwiska polskie dwu- lub więcejsylabowe, w których wygłosowe spółgłoski -ń, -ć są poprzedzone samogłoską e (zachodzi to w zakończeniach -eń, -eć), w przypadkach innych niż mianownik opuszcza się e, jeśli tak jest w równobrzmiących rzeczownikach pospolitych: Kamień – D. Kamienia (nie: *Kamnia), bo kamień – D. kamienia; Kwiecień – D. Kwietnia (nie: *Kwiecienia), bo kwiecień – D. kwietnia. W nazwiskach niemających odpowiedników wśród rzeczowników pospolitych o zachowaniu lub opuszczeniu e w przypadkach zależnych decyduje tradycja odmiany, np. Woleń – D. Wolenia, ale: Stępień – D. Stępnia. W jednosylabowych nazwiskach na -eń, -eć samogłoska e zostaje w odmianie zachowana, np. Bień – D. Bienia, Kmieć – D. Kmiecia”. Niektóre osoby obawiają się jednak, aby nazwisko, czyli najważniejszy wyraz, który je identyfikuje i odróżnia od innych ludzi, nie uległo zniekształceniu i nie uniemożliwiło jednoznacznego wskazania, o kim mowa. Dlatego osoby noszące nazwiska z możliwym e ruchomym opowiadają się czasami za tym, aby owo e unieruchomić, zachowując w każdym przypadku jednolity rdzeń nazwiska (tu: Rożeń-). Jeśli ktoś bardzo sobie tego życzy, nie należy oponować. Dla pewności warto zapytać pana, czy woli być panem Rożniem, czy też panem Rożeniem. |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2019-10-07 |
| Jak odmienić nazwisko Babel? Izaak Babel to pisarz rosyjski. | |
| Odpowiedz...Bardzo łatwo to sprawdzić, nawet na smartfonie, ponieważ na stronie sjp.pwn.pl znajduje się na bieżąco aktualizowany słownik języka polskiego. Czytamy w nim, że odmieniamy to nazwisko bez usuwania w kolejnych formach wewnętrznego e: Babela, Babelowi, o Babelu, Babelem. Pytanie to jest jednak o tyle ciekawe, że pozwala zwrócić uwagę na wiele innych nazwisk, w których są warunki do e ruchomego, ale ono nie zawsze zanika. W polszczyźnie zanik e w niektórych wyrazach jest normą, np. lew – lwa, pies – psa, wrzesień – września, stołek – stołka. Do zaniku e w odmianie dochodzi nie tylko w wyrazach pospolitych, ale również w nazwiskach na -el, -eń, -ec, -ek, które są równobrzmiące z rzeczownikami pospolitymi: Kamień – Kamienia (nie: *Kamnia), bo kamień – kamienia; Kwiecień – Kwietnia (nie: *Kwiecienia), bo kwiecień –kwietnia, Kotek – Kotka (nie: *Koteka), Wróbel –Wróbla (nie: *Wróbela), bo wróbel – wróbla; Dekiel – Dekla (nie: *Dekiela), bo dekiel – dekla, Lipiec – Lipca (nie: *Lipieca), Malec – Malca, Dudek – Dudka (nie: *Dudeka); Wołek – Wołka (nie: *Wołeka). Jeśli nazwisko nie ma odpowiednika wśród rzeczowników pospolitych, o zachowaniu lub opuszczeniu e w przypadkach zależnych decyduje tradycja odmiany, np. Woleń – Wolenia, Peszek – Peszka, Goncarek – Goncarka, ale: Stępień – Stępnia, Skupień – Skupnia. W nazwiskach polskich na -el o postaci nietożsamej z rzeczownikiem pospolitym często w przypadkach zależnych zachowuje się e, np. Lelewel – Lelewela; Korbel – Korbela. W nazwiskach pochodzenia obcego na -el o zachowaniu lub opuszczeniu e w odmianie decyduje najczęściej stopień adaptacji nazwiska do języka polskiego. Tak więc nazwiska mające na gruncie polskim dłuższą tradycję, jak Hegel, Wedel, Mendel, także: Havel, na ogół tracą w odmianie e: Hegel – Hegla, Wedel – Wedla, Mendel – Mendla, Havel – Havla. W odmianie nazwisk nie dość ugruntowanych w polskiej tradycji językowej najczęściej zachowuje się e, np. Orwell – Orwella, Fernandel – Fernandela, Cromwell – Cromwella, Kinkel – Kinkela. W nazwiskach francuskich, w których ostatnia sylaba jest akcentowana, zawsze zachowujemy samogłoskę e, np. Claudel – Claudela, Ravel – Ravela. Warto pamiętać, że zawsze zachowujemy w odmianie e w nazwiskach jednosylabowych zakończonych na -ek, eń, -eć, -ec, np. Rek – Reka, Skrzek – Skrzeka, Bień – Bienia, Kmieć – Kmiecia, Stec – Steca, Biel – Biela. Także nazwiska jednosylabowe typu Mech, Dach zachowują w swej odmianie e, nawet jeśli tożsame z nimi brzmieniowo rzeczowniki pospolite odmieniają się, tracąc w przypadkach zależnych e: Mech – Mecha, Dach – Dacha, chociaż wyrazy pospolite odmieniają się inaczej: mech – mchu, dach – dachu. |
|