| Składnia | 2004-06-06 |
| Dzwonimy na komórkę, ale czy mamy połączenia na komórkę czy z komórką? Są połączenia telefoniczne z wybranymi numerami, to może i z komórką? | |
| W polszczyźnie wraz z pojawieniem się telefonii komórkowej przyjęło się wyrażenie dzwonić na komórkę, jednak czasownik połączyć się oraz pochodny od niego rzeczownik połączenie nadal zachowują łączliwość (np. z rzeczownikiem numer czy telefon) za pomocą przyimka z, dlatego uważam, że wyrażenie połączenie z komórką jest poprawne, a połączenie na komórkę stanowi skrzyżowanie dwóch schematów składniowych – dzwonić na komórkę + połączenie z komórką. Sprawdzenie zasobów internetowych ukazało mi natomiast, że oba omawiane wyrażenia – i to z przyimkiem z, i to z przyimkiem na – są (przynajmniej w Internecie) niemal jednakowo popularne (ponad 300 użyć każdego z nich). Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-05-26 |
| Czy poprawne jest zdanie: A nie obawiasz się, że będąc początkującym żołnierzem, trudno ci będzie znieść warunki na poligonie? Mam uczucie, że nie, ale nie potrafię udowodnić. Czy mogliby Państwo pomóc rozstrzygnąć spór? | |
| Zdanie rzeczywiście nie jest poprawne. W języku polskim istnieje reguła zgodności (= tożsamości) subiektu (= semantycznego podmiotu, o którym mowa) konstrukcji z imiesłowem i gramatycznego podmiotu zdania związanego z tą konstrukcją, np. (ON) będąc dzieckiem (ON) często chorował (bo ON był dzieckiem i ON chorował), podobnie: będąc lekarzem, będziesz musiał oswoić się ze śmiercią (bo w obu wypowiedziach podmiotem jest TY); także: mając pięć lat, przeczytała «Potop» (bo w obu wypowiedziach subiektem jest ONA; (ON) mając 5 lat (ON // PIOTR) stracił matkę (bo w obu mowa o Piotrze). Zdecydowanie niepoprawne są konstrukcje typu mając pięć lat, umarła mu matka – bo w pierwszej wypowiedzi subiektem jest ON, a w drugiej MATKA. Zatem powyższe zdanie z niewyrażonym podmiotem // subiektem TY jest błędne; poprawne byłoby np. będąc początkującym żołnierzem, możesz z trudem znosić warunki poligonu lub jako początkującemu żołnierzowi, trudno ci (KOMU? TOBIE) będzie znieść warunki na poligonie. W ostatnim zdaniu obu członach subiekt ma postać celownika. Ewa Jędrzejko |
|
| Składnia | 2004-05-19 |
| Która z form jest poprawna: pracować na komputerze czy pracować z komputerem? | |
| Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego uznaje za poprawne pisać na komputerze, pracować na komputerze oraz pracować przy komputerze. Jeśli jednak sprawdzamy jakieś dane, to mówimy sprawdzić w komputerze. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-05-19 |
| Czy poprawna jest forma wojewoda opolska, używana ostatnio przez media na określenie kobiety, sprawującej urząd wojewody? Wojewoda przecież jest rodzaju męskiego. Czy nie należałoby raczej mówić pani wojewoda opolski? | |
| Nazwa wojewoda jest rzeczownikiem oznaczającym funkcję pełnioną przede wszystkim przez mężczyznę, ponieważ to mężczyźni od wieków bywali wojewodami, czyli m.in. dowodzili wojskiem (to złożone słowo wywodzi się od rzeczownika woj i czasownika wodzić) ), a i dzisiaj osoby piastujące ten urząd to w zdecydowanej większości mężczyźni. Rzeczownik ten w liczbie mnogiej ma odmianę męską, ale w liczbie pojedynczej odmienia się według deklinacji żeńskiej! Ma Pan oczywiście rację, że przydawka przy nazwie wojewoda powinna przyjąć formę męską, ale orzeczenie – formę żeńską, jak to zaleca m.in. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego, np. Wojewoda Opolski zarządziła. Zaleca się także budowanie zdań użyciem wyrazu pani (lub tytułu) i nazwiska kobiety, np. Wojewoda Opolski, pani Elżbieta Rutkowska. Forma Wojewoda Opolska jest uznawana za zdecydowanie niepoprawną, ale prawdopodobnie nie wie o tym Centrum Informacyjne Rządu, które na oficjalnej stronie Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w relacji z dn. 9.05.2003 umieszcza zdanie Gospodarzem dzisiejszej wizyty była wojewoda opolska Elżbieta Rutkowska. Współcześnie, kiedy kobiety są coraz bardziej aktywne zawodowo i politycznie, mamy nieraz do czynienia z problemami językowymi dotyczącymi ich tytułów naukowych, służbowych, zawodowych (por. nieakceptowane społecznie określenia psycholożka, prezeska, polityczka itp., a nawet (ta) ministra!). Patrząc na zdecydowaną postawę środowisk feministycznych oraz minister Izabeli Jarugi-Nowackiej, zastanawiam się jednak, czy to, co obecnie jest oficjalnie niepoprawne, nie jest może niepoprawne tylko na razie... Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-05-19 |
| Czy mimo tego jest poprawne? Czy lepsze jest mimo to? | |
| Przyimek mimo we współczesnym języku polskim łączy się z dopełniaczem, np. Mimo mrozu było nam ciepło. Konstrukcja mimo to jest poprawna jako utarte wyrażenie będące pozostałością z czasów, kiedy przyimek mimo rządził biernikiem, np. Mimo to nie poddał się. Jeśli jednak zaimek wskazujący to wprowadza zdanie podrzędne, należy go oczywiście użyć w formie dopełniacza – tego, np. Mimo tego, co powiedziałeś, nadal uważam cię za przyjaciela, Mimo tego, że wyjechała, nadal czuł jej obecność. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-05-17 |
| Nie wiem, czy poprawne jest sformułowanie Państwo wiedzą czy tez Państwo wiecie? Innymi słowy - oni czy wy? Czy może zależy to od sytuacji? | |
| Poprawnym sformułowaniem jest: Państwo wiedzą. W tym zdaniu podmiot (Państwo) wymaga zastosowania orzeczenia w 3. osobie liczby mnogiej. W sytuacjach nieoficjalnych można się zwrócić do grona osób w 2. osobie lm. – wiecie, widzicie, ale bez rzeczownika. Mirosława Siuciak |
|
| Składnia | 2004-05-10 |
| Z jakimi przyimkami występuje słowo internet, np. w podanych kontekstach: znaleźć coś w / na internecie, serfować po internecie, dowiedzieć się coś z internetu? | |
| Internet jako rodzaj medium (wtedy pisany małą literą) wykazuje podobną łączliwość jak rzeczowniki prasa, radio, telewizja, a więc: podawać coś przez radio i przesyłać wiadomości przez internet; mieć dostęp do telewizji, radia, prasy, internetu, dowiedzieć się czegoś (nie coś!!!) z telewizji, radia, prasy, internetu; oglądać coś w telewizji, przeczytać o czymś w prasie oraz znaleźć coś w internecie. Na stronach internetowych (a zapewne także w języku mówionym) spotkać można połączenie z przyimkiem na – !na internecie, w którym można się dopatrywać skalkowanej angielskiej przyimkowej konstrukcji on the web. Jest to jednak użycie 10 razy rzadsze niż w internecie i nie polecane przez językoznawców. Pozostańmy zatem przy w intenecie, najwyraźniej bowiem nawiązuje do typu łączliwości charakterystycznej dla nazw mediów. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-05-08 |
| Mówimy: posiadam uprawnienia egzaminatora czy posiadam uprawnienia na egzaminatora? | |
| Rzeczownik uprawnienie oznacza ‘czyjeś prawo do czegoś, prawo do czegoś przysługujące, nadane komuś; przywilej’ i występuje 1) w połączeniach z przymiotnikiem (w związku zgody), np. uprawnienia zawodowe, uprawnienia ślusarskie, uprawnienia kombatanckie, uprawnienia budowlane, 2) w połączeniach z rzeczownikiem w dopełniaczu (w związku rządu), np. uprawnienia właścicieli, uprawnienia organów władzy, a także 3) w konstrukcjach z przyimkiem do i rzeczownikiem odczasownikowym w dopełniaczu – uprawnienia do czegoś, np. uprawnienia budowlane do projektowania i kierowania robotami budowlanymi, uprawnienia do nabycia akcji pracowniczych, uprawnienia do korzystania zasiłku (potocznie uprawnienia do zasiłku). Z zaproponowanych przez Panią wersji jedynie pierwsza – posiadam uprawnienia egzaminatora – jest możliwa do zaakceptowania. Nie spotkałam się jak dotąd z określeniem uprawnienia egzaminatorskie, ale można napisać posiadam uprawnienia do egzaminowania, nie wiem jednak, czy będzie to zgodne z Pani intencjami. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-05-03 |
| Mam wątpliwość, jak będzie bardziej prawidłowo: Nauczę się pięknie czytać wybrany fragment powieści czy też raczej Nauczę się pięknie czytać wybranego fragmentu powieści. Im dłużej się nad tym zastanawiam, tym bardziej wiem, że nic nie wiem. | |
| W podanych zdaniach występują dwa czasowniki. Każdy z nich na inne wymagania względem podrzędnego rzeczownika fragment (nauczyć się + dopełniacz fragmentu i czytać + biernik fragment) i może się wydawać, że w jednej wypowiedzi nakładają się na siebie wymagania obu czasowników. Odpowiedzi na Pani pytanie udzieliło kilka osób. Poniżej podaję kompilację ich przemyśleń. Katarzyna Wyrwas To prawda, że rząd dopełniaczowy nauczyć się jest silniejszy, ale związek orzeczenia z wyrazem fragment jest pośredni. Moim zdaniem lepiej będzie napisać Nauczę się pięknie czytać wybrany fragment powieści, bo fragment jest tu rządzony bezpośrednio przez czytać. Jan Grzenia Czasownik nauczyć się wymaga użycia formy bezokolicznikowej czytać, ta natomiast wymaga użycia rzeczownika w bierniku. Za biernikiem przemawiałaby analiza semantyczna – nie chodzi o to, że nauczę się w ogóle, tylko że nauczę się czytać. Jest jeszcze kwestia porządku linearnego – zestawienie bezokolicznika czytać z rzeczownikiem w dopełniaczu brzmi dość nienaturalnie. Ewa Biłas-Pleszak Zdecydowanie mówi się czytać co? (wybrany fragment), a nie czego. Aldona Skudrzyk W polszczyźnie poprawna jest tylko konstrukcja nauczę się czytać + co? (biernik) wybrane fragmenty, a nie nauczę się czytać wybranych fragmentów, ani nie nauczę się czytać książek. Podany przykład brzmi dziwnie, bo jest pragmatycznie rzadki. Ewa Jędrzejko |
|
| Składnia | 2004-04-29 |
| Jak poprawić te konstrukcje składowe: robić zdjęcie obu historycznych zdobyczy oraz zamieszkałe przez ponad półtora tysiące Eskimosów? | |
| Konstrukcje te są składniowe, prawda? Poprawnie wyglądałyby tak: robić zdjęcie obu historycznym zdobyczom, ale bez czasownika byłoby to zdjęcie obu historycznych zdobyczy; zamieszkałe przez ponad półtora tysiąca Eskimosów. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-29 |
| Wysyłając kartki świąteczne, zawsze kończę życzenia słowami życzy Monika, Ania, Edyta, Stefan. Od pewnego czasu zastanawiam się, czy nie powinno tam być życzą. | |
| W cytowanym przez Panią zdaniu podmiot szeregowy Monika, Ania, Edyta, Stefan jako całość ma liczbę mnogą i wymaga, aby orzeczenie również wystąpiło w liczbie mnogiej. Zatem życzą Monika, Ania, Edyta, Stefan. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-26 |
| Czy poprawne są zdania: Podróż była nużącą. Czuła się zawstydzoną? Wydaje mi się, że powinno być: nużąca i zawstydzona. Czy to jakaś niepoprawnościowa maniera? | |
| Przytaczane zdania zawierają orzeczenie imienne, składające się z łącznika, którym jest czasownik (była, czuła się), i z orzecznika, którym jest imiesłów przymiotnikowy (nużąca, zawstydzona). Orzecznik przymiotnikowy we współczesnej polszczyźnie występuje w mianowniku, a w cytowanych zdaniach widać formy w narzędniku, dziś traktowane jako przestarzałe, lecz typowe dla literatury pięknej aż do dwudziestego wieku, np. Była młodą i ładną, lecz za mąż nie wyszła (B. Prus Lalka). Jeśli orzecznik jest rzeczownikiem, występuje w narzędniku, np. Był chłopcem, ale poczuł się mężczyzną. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-23 |
| Proszę się nie śmiać, ale co to jest składnia w zdaniu i funkcje składowe? | |
| Składnia w zdaniu to (w pewnym uproszczeniu) związki, jakie istnieją pomiędzy wyrazami tworzącymi zdanie, pozwalające na połączenie słów w całość tak, aby o zdaniu nie można było powiedzieć, że jest luźnym ciągiem elementów. Do związków tych zalicza się związek zgody, rządu i przynależności. Nie jest nam znane określenie funkcje składowe, istnieje natomiast termin funkcja składniowa oznaczający rolę, jaką wyraz pełni w zdaniu (część mowy występuje w roli części zdania, np. rzeczownik bywa podmiotem, dopełnieniem, przydawką itd., czasownik pełni funkcję orzeczenia, przymiotnik – przydawki). Ewa Biłas-Pleszak i Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-22 |
| Skąd różnica: szereg osób wiedziało – większość ludzi wiedziała? Raz podmiotem jest większość, a raz szereg osób? | |
| Podmioty w podanych przez Pana zdaniach są pod względem budowy skupieniami nierozerwalnymi rzeczowników w dopełniaczu lm. (osób, ludzi) oraz ich określeń (większość, szereg). W polszczyźnie podmioty tworzące związki rządu mają orzeczenie w lp., a w formach czasu przeszłego w rodzaju nijakim, tak jak to widać w zdaniu szereg osób wiedziało. Rzeczownik szereg uległ procesowi numeralizacji (podobnie moc w znaczeniu ‘dużo, mnóstwo’). Przejawia się to w zmianie jego łączliwości składniowej, która polega na przyjęciu przez rzeczownik wzoru połączeń liczebników powyżej 5 (pięć, pięciu), czyli schematu z orzeczeniem w formie liczby pojedynczej i rodzaju nijakiego, tak jak w zdaniach pięć kobiet przyszło, pięciu mężczyzn przyszło. W połączeniu składniowym większość osób wiedziała oprócz związku rządu między większość osób występuje także uzgodnienie między rzeczownikiem (ta) większość i czasownikiem wiedziała pod względem kategorii rodzaju (żeński) i przypadka (mianownik lp.). Romualda Piętkowa Numeralizacja to zjawisko polegające na tym, że rzeczownik nabiera cech liczebnika, np. siła luda, masa spraw, moc życzeń, huk roboty (por. S. Jodłowski: Podstawy polskiej składni. Warszawa 1976, s. 24) itp. Maria Schabowska w monografii Rzeczowniki ilościowe w języku polskim do grupy rzeczowników ilościowych zalicza rzeczowniki leksykalizujące się stopniowo w funkcji liczebnikowej. W procesie numeralizacji rzeczowników najpierw dokonuje się przesunięcie semantyczne, kiedy obok podstawowego znaczenia stopniowo obserwować można dominujące użycia we wtórnym znaczeniu liczebnikowym, a ostatecznym ogniwem procesu uliczebnikowienia rzeczownika jest przemiana formalna, po której rzeczownik taki zostaje zrównany z liczebnikami pod względem rodzaju związku składniowego: grupa podmiotu z rzeczownikiem ilościowym ma orzeczenie w czasie przeszłym w rodzaju nijakim, podobnie jak liczebniki, np. moc kwiatów rozkwitło zamiast moc kwiatów rozkwitła, tak jak pięć kwiatów rozkwitło itp. Wśród wyrazów, które ulegają temu procesowi i są w trakcie przemiany, M. Schabowska wymienia m.in. chmara, fura, gromada, huk, kupa, masa, moc, mrowie, ociupinka, odrobinka, szczypta. Rzeczowniki ilościowe w pełni już uliczebnikowione to np. garść, kęs, parę, siła, szereg. Interesujący jest również liczebnik nieokreślony trochę, w którym proces ów już się zakończył, a jego pierwotne znaczenie rzeczownikowe całkowicie się zatarło i obecnie pełni on wyłączną i jedyną funkcję liczebnika (Zob. M. Schabowska: Rzeczowniki ilościowe w języku polskim. Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 7-14). Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-16 |
| Czy mówi się co chwila, co godzina, czy też co chwilę, co godzinę? | |
| Wyrażenia co chwila oraz co godzina są jak najbardziej poprawne, natomiast wyrażenia co chwilę, co godzinę są dopuszczalne jedynie w języku potocznym (por. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego). Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-15 |
| Jak poprawnie powiedzieć: tabletki na ból głowy czy tabletki od bólu głowy? | |
| Po polsku mówi się, że tabletki są od czegoś, na coś, a także przeciw czemuś. Wszystkie te konstrukcje są uznawane za poprawne, można wskazywać jedynie, że niektóre z nich są częściej używane, np. określenie tabletki od bólu głowy jest częstsze niż tabletki na ból głowy. Istnieją wszakże pewne ograniczenia, bo są np. tabletki od bólu gardła oraz tabletki na ból gardła, są tabletki na grypę oraz tabletki przeciw grypie, ale nie mówi się tabletki od grypy! Wątpliwości rozwiać może np. kontakt z Nowym słownikiem poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-13 |
| Jak wyglądałoby w stronie biernej zdanie Zajączek obszedł jezioro dookoła? | |
| Nie wszystkie czasowniki w polszczyźnie są przechodnie, czyli nie wszystkie mają formy strony biernej. Obejść nie tworzy strony biernej, należy bowiem do grupy czasowników nieprzechodnich (nietranzytywnych), podobnie jak leżeć, przemawiać, biec, spać, upaść, umrzeć etc. Ich wspólną cechą jest to, że nie wymagają uzupełnienia innym wyrazem i określają czynność nie wychodzącą poza jej wykonawcę. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-09 |
| Które ze zdań jest poprawne: Anię to nie zaniepokoiło czy też Ani to nie zaniepokoiło? | |
| Mamy tu do czynienia z typowym dla polszczyzny zjawiskiem zmiany wymagań składniowych związanych z przeczeniem. Czasownik zaniepokoić wymaga użycia rzeczownika w bierniku (Anię to zaniepokoiło), jednak jeśli występuje w konstrukcji zaprzeczonej, zmienia swe wymagania na dopełniaczowe i powiedzieć trzeba Ani to nie zaniepokoiło. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-04-09 |
| Czy powinnam powiedzieć Zapytaj Anię czy Zapytaj Ani? | |
| Czasownik zapytać wymaga użycia rzeczownika w bierniku (Zapytaj Anię). Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego podaje jednak, że czasownik ten występuje również – choć rzadko – z rzeczownikiem w dopełniaczu (Zapytaj Ani). Ostatecznie polecałabym używanie schematu częstszego, czyli – Zapytaj Anię. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-03-22 |
| Chce opracować listę urodzin przyjaciół. Jak poprawnie napisać: Maciej 27 czerwiec czy może Maciej 27 czerwca? | |
| Poprawna jest oczywiście druga wersja. W przypadku dat postępujemy tak, jakby w tekście znajdował się rzeczownik dzień w dopełniaczu lp., czyli 27 (dnia) czerwca Katarzyna Wyrwas |
|