| Znaczenie | 2007-06-21 |
| Bardzo proszę o podanie znaczenia wyrażenia czarty miedziane. | |
| Określenie czarty miedziane pojawia się w Kronice, to jest Historii świata… Marcina Bielskiego z połowy XVI wieku (M. Bielski, Kronika, to jest Historia świata na sześć wieków a cztery monarchie rozdzielona z rozmaitych historyków tak w wiernym piśmie krześcijańskim, żydowskim jako i pogańskim wybierana i na polski język wypisana dostateczniej niż pierwej z przydaniem wiele rzeczy nowych, od początku świata do tego roku, który się pisze 1564 z figurami ochędożnymi i własnymi, Kraków 1564). W dziele tym czytamy: „Aż potym przyjechał do Kalkutu, o którym pisze, iż tam ludzie bałwochwalcy, mało krześcijan, ich król nie je mięsa, a czarty miedziane chwali, mając za to, iż Bóg z niskimi rzeczami a podłymi nie chce się obierać, tylko w niebie rozkazuje, a tu na ziemi czartom wszytkie sprawy poruczył” (karta 459). Powyższy cytat pozwala sądzić, że nazwa czarty miedziane odnosi się zapewne do bóstw, czczonych przede wszystkim w religiach orientalnych dla kultury chrześcijańskiej Polski (doby średniowiecza i renesansu), a wizualizowanych i uosabianych w postaci miedzianych posągów. Katarzyna Wyrwas i Joanna Przyklenk |
|
| Składnia | 2007-06-29 |
| Która z form jest poprawna – Rada Miasta czy Rada Miejska? Jakie są wytyczne stosowania tych nazw? | |
| Rzeczownik rada występujący w znaczeniu ‘zgromadzenie obradujące; zespół ludzi wybranych przez pewną grupę społeczną lub powołanych przez władzę; instytucja doradcza lub decydująca w pewnych sprawach’ tworzy we współczesnej polszczyźnie dwa równorzędne schematy składniowe, które w uproszczeniu można byłoby zapisać jako rada jaka (z przymiotnikiem w związku zgody), np. Polska Rada Ekumeniczna, rada pracownicza, rada pedagogiczna itp., oraz rada czego (z rzeczownikiem w związku rządu w dopełniaczu), np. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Rada Wydziału itd. Nie ma w polszczyźnie konkretnych wytycznych dotyczących stosowania połączeń Rada Miasta i Rada Miejska. Jak dowodzą przykłady historyczne i literackie, starsze jest połączenie rada miejska. Rady miejskie (albo municypalne) działały w Polsce już od średniowiecza w miastach lokowanych na prawie niemieckim jako organy samorządowe składające się z rajców (dziś radnych) i burmistrza. Od 1990 zostały przywrócone w gminach posiadających status miast. O radzie miejskiej wspomina m.in. B. Prus w XIX-wiecznej Lalce. Połączenie rada miejska wydaje się bardziej naturalne, rada miasta zaś tchnie oficjalnością, językiem urzędowym, jest bowiem trzonem konstrukcji typu Rada Miasta Katowice, w którym nazwa miasta często pozostaje nieodmienna (wiele jest oczywiście przykładów, w których nazwę miasta się odmienia, por. Rada Miasta Opola, Rada Miasta Leżajska). W praktyce językowej spotykamy się także z konstrukcjami z przyimkami typu Rada Miejska w Elblągu lub też z konstrukcjami w składni rządu, jak Rada Miejska Zabrza. W źródłach internetowych o wiele częstsza jest konstrukcja Rada Miejska, ale już nazwa urzędu, takiego jak Urząd Miasta, znacznie przeważa nad połączeniem Urząd Miejski. Wniosek płynący z powyższych wywodów jest następujący: jeśli chcemy używać języka oficjalnego i typowych dla stylu urzędowego konstrukcji składniowych, powiemy Rada Miasta. Jest to wskazówka wyłącznie stylistyczna, ale nie poprawnościowa, ponieważ obie konstrukcje są pod względem językowym poprawne. Nazwa miasta w nazwie Urzędu Miasta może pozostać w mianowniku (Urząd Miasta Zabrze) i nie jest to uważane za błąd. Bardziej zgodna z regułami składniowymi polszczyzny byłaby jednak nazwa z dopełniaczową formą rzeczownika Zabrze, czyli Urząd Miasta Zabrza (por. Urząd Miasta Stołecznego Warszawy). Por. też wypowiedź Rady Języka Polskiego na podobny temat – w Komunikatach Rady Języka Polskiego (nr 1(16)/2005, s. 40). Katarzyna Wyrwas |
|
| Historia języka | 2007-06-29 |
| Nurtuje mnie pytanie, dlaczego ówcześnie mówi się Psałterz Dawidów, a nie Dawida? | |
| W wyrażeniu Psałterz Dawidów występuje dawna forma przymiotnika dzierżawczego, tworzonego na pomocą przyrostka -ów / -ow, oznaczającego przynależność, odpowiadającego na pytanie ‘czyj?’, np.: Tomaszów dom ‘dom Tomasza’, matka Chrystusowa ‘matka Chrystusa’. Od średniowiecza do XVIII wieku przymiotniki miały w języku polskim dwie odmiany (prostą i złożoną), dlatego możliwe były oboczne formy: Psałterz Dawidów // Psałterz Dawidowy, krzyż Chrystusów // krzyż Chrystusowy. Śladem tego, że kiedyś przymiotniki miały dwie odmiany, są do dzisiaj zachowane warianty: zdrów // zdrowy, gotów // gotowy, pełen // pełny itp. Mirosława Siuciak Co do mówienia, to chyba miała Pani na myśli, że mówi się WSPÓŁCZEŚNIE, a nie ÓWCZEŚNIE. Przymiotnik ówczesny ma znaczenie ‘istniejący w czasach, o których była mowa, wówczas będący, występujący’, odnosi się zatem do tego, co przeszłe z naszego punktu widzenia, np. Ówcześni ludzie ubierali się w skóry (‘ludzie, którzy żyli w tych czasach’). Ówczesna moda (‘moda, jaka panowała wtedy, dawniej’). Ówczesne obyczaje (por. np. Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S. Dubisza). Katarzyna Wyrwas |
|
| Znaczenie | 2007-06-29 |
| Zwracam się z uprzejmą prośbą o pomoc. Jestem miłośnikiem polskiej motoryzacji i chcę obecnie zarejestrować ogólnopolski związek dla wszystkich podobnych mi pasjonatów. Nie potrafię jednak wymyślić nazwy. Wiem jednak, co ma być. Zaczynać się musi od słów polski związek. Kończyć mogłoby się słowami motoryzacji zabytkowej. Brakuje mi w tej układance słowa-klucza, które powie wszystkim, że chodzi w tym związku wyłącznie o polską motoryzację, tj. rowery, motory, auta osobowe i ciężarowe oraz traktory i maszyny rolnicze, o wszystkie prototypy). Ktoś podpowiada słowo rodzimej, ale jest jakieś takie rzadko używane i wydaje się przestarzałe. Następna propozycja to krajowej, ale i tu mówią, że z czasów komuny (krajowy zjazd partii itp.). Pozostały jeszcze słowa ojczysty i narodowy. I tu już brakuje opinii. Pomóżcie państwo, bo ja nie jestem w stanie wybrnąć z tej łamigłówki. Potrzebuję pomysłu, aby nazwa przetrwała wieki i była uniwersalna i ponadczasowa. | |
| Odpowiedź nie jest łatwa, nie będzie więc i krótka. W polszczyźnie rzeczownik związek występuje w znaczeniu ‘zespół ludzi, instytucji, państw itp. zorganizowanych, działających wspólnie, mających wspólne cele; zrzeszenie, organizacja’ (Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S. Dubisza (Warszawa 2003). Jak pokazuje materiał zgromadzony z Słowniku skrótów i skrótowców Jerzego Podrackiego (Warszawa 1999), w nazwach organizacji najczęstsze, najbardziej rozpowszechnione są połączenia z słowa związek rzeczownikami w liczbie mnogiej nazywającymi ludzi (artyści, literaci, bojownicy i in.), np. Związek Artystów Scen Polskich, Związek Bojowników o Wolność i Demokrację, Związek Byłych Żołnierzy Zawodowych, Związek Kompozytorów Polskich, Związek Literatów Polskich, Związek Maklerów Papierów Wartościowych, Związek Polskich Artystów Fotografików, Związek Polskich Artystów Plastyków, Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskiej, Polski Zawiązek Działkowców, Polski Związek Esperantystów, Polski Związek Głuchych. Rzeczownik ten łączy się także z rzeczownikami będącymi nazwami zbiorowymi (nauczycielstwo, harcerstwo, młodzież), np. Związek Nauczycielstwa Polskiego, Związek Harcerstwa Polskiego, Związek Młodzieży Polskiej. Rzadsze są połączenia z rzeczownikami oznaczającymi instytucje, państwa, miasta, np. Związek Ochotniczych Straży Pożarnych, Związek Banków Polskich, Związek Spółdzielni Rybackich, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, średniowieczny związek miast, tu należałoby też może zaliczyć Polski Związek Piłki Nożnej. Z tego wyliczenia wynika, że związek zwykle grupuje ludzi, a nie np. maszyny, dlatego niezbyt fortunne wydało mi się połączenie Związek Motoryzacji, zwłaszcza że akcentuje Pan, iż członkami owego związku mieliby zostać miłośnicy motoryzacji. Po pierwsze więc: czy nie lepiej Związek Miłośników? Po drugie: nawet najnowsze słowniki języka polskiego nie odnotowują rzeczownika motoryzacja w znaczeniu przedmiotowym ‘pojazdy’, podając jedynie, że motoryzacja to czynność – ‘wprowadzenie do transportu pojazdów mechanicznych’. Rozumiem Pana intencję, aby jedną nazwą objąć ogół pojazdów, ale obawiam się, że połączenie motoryzacja zabytkowa nie jest poprawne semantycznie. Może więc lepiej w nazwie użyć wyrazu pojazd o ugruntowanym w naszym języku, a zarazem szerokim znaczeniu ‘urządzenie do transportu lądowego przystosowane do poruszania się na kołach, gąsienicach lub płozach po szynach, po drodze lub bezpośrednio po gruncie’, które jest na tyle pojemne, że obejmie wszystkie wymienione przez Pana w pytaniu pojazdy: rowery, motory, auta osobowe i ciężarowe oraz traktory i maszyny rolnicze. Konstrukcja pojazdy zabytkowe nie jest w polszczyźnie niczym dziwnym czy nowym, organizuje się bowiem wystawy, zloty, rajdy czy mistrzostwa Polski pojazdów zabytkowych, istnieją muzea pojazdów zabytkowych, a także (m.in. chyba) Tucholskie Stowarzyszenie Pojazdów Zabytkowych, Polski Związek Motorowy ma Główną Komisję Pojazdów Zabytkowych, w 2004 roku Ministerstwo Transportu i Budownictwa wydało Rozporządzenie nt. pojazdów zabytkowych. Po trzecie: jeśli chce Pan w nazwie podkreślić, że związek grupuje miłośników wyłącznie polskich pojazdów, może Pan bez wahania użyć przymiotnika rodzimy, nie jest to wyraz przestarzały (nawet na stronach internetowych jest bardzo częsty), ma jedynie charakter książkowy, można by nawet powiedzieć, że erudycyjny, a więc do pięknie brzmiącej nazwy znakomicie się nadający. Rodzimy ma znaczenie ‘właściwy danemu narodowi, krajowi, domowi, pochodzący z danego narodu, plemienia, kraju, domu; narodowy, ojczysty, macierzysty, domowy, miejscowy, tutejszy, własny’, np. rodzimy krajobraz, rodzima kultura, sztuka, tradycja, rodzimy wyraz, rodzimy handel, przemysł. Przymiotnik krajowy ma w miarę neutralne znaczenie: ‘pochodzący z kraju – państwa, ojczyzny, właściwy jakiemuś krajowi’, do potrzebnej Panu nazwy jest więc również odpowiedni (mamy np. krajowe jabłka, komputery, krajową literaturę, krajową produkcję, wytwórczość). Przymiotniki ojczysty i narodowy do nazwy związku o charakterze niepolitycznym, niepatriotycznym (nieprawicowym!) wniosłyby trochę zbyt podniosły, uroczysty nastrój i z pewnością pewien zgrzyt stylistyczny, toteż zdecydowanie nie polecam ich stosowania w odniesieniu (choćby pośrednim) do pojazdów mechanicznych. Na podstawie zebranych wyżej uwag i Pana sugestii co do (obowiązkowego) początku nazwy można by wysunąć następującą propozycję: Polski Związek Miłośników Rodzimych Pojazdów Zabytkowych, nazwa ta ma jednak pewną wadę – przymiotniki polski i rodzimy niepotrzebnie wzajemnie dublują swe znaczenia, bo polski to dla Polaków przecież ‘rodzimy’, a rodzimy to przecież ‘polski’. Proponuję zatem zrezygnować z tego przymiotnika (i tak zresztą dla Pana nie do końca akceptowalnego) i zastanowić się nad nazwą Związek Miłośników Polskich Pojazdów Zabytkowych. Dodam, że nazwa ta z pominięciem słowa Miłośników wydaje mi się nieszczególnie fortunna, *Związek Rodzimych Pojazdów Zabytkowych to wszak nie to samo, co wymienione wcześniej Związek Ochotniczych Straży Pożarnych, Związek Banków Polskich czy Związek Spółdzielni Rybackich. To właśnie miłośnicy i ich miłośnictwo, czyli zamiłowania, upodobania, pasja, są sercem i siłą powstającego związku. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-05-25 |
| Chciałabym prosić o podanie pochodzenia słowa mozaika. | |
| W polszczyźnie ten europeizm pojawił się w XVIII wieku, prawdopodobnie za pośrednictwem języka francuskiego (od fr. mosaïque ). Istnieją dwie koncepcje dotyczące pochodzenia tego wyrazu. Pierwsza (i powszechnie przyjęta) wywodzi mozaikę od włoskiego mosaico, pochodzącego z kolei od łacińskiego mūsīvum (np. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, Merriam-Webster Dictionary). W badaniu etymologii rzeczownika zapożyczonego przez polszczyznę pomocne być mogą słowniki innojęzyczne. Pochodzenie angielskiego rzeczownika mosaic wywodzi się np. od średniowiecznego łacińskiego przymiotnika mūsāicum oznaczającego ‘związany z muzami’, co z kolei pochodzi od łacińskiego mūsa ‘muza’, z greckiego mousa ‘ts.’ (por. Americam Heritage Dictionary). Inne argimenty znajdziemy w Etymologicznym słowniku języka polskiego A. Bańkowskiego, który podaje odpowiedniki mozaiki w różnych językach europejskich – niemieckie mozaik, francuskie mosaïque, angielskie mosaic, hiszpańskie oraz włoskie mosaico. Autora tego nie przekonuje wywodzenie mozaiki od włoskiego mosaico, uznaje bowiem (jako jedyny), że źródłem powstania rzeczownika mozaika jest używany w średniowiecznej łacinie kościelnej przymiotnik Mōsaicus // Mōsaicum ‘Mojżeszowy, żydowski’ (od Mōsēs ‘Mojżesz’), skąd pochodzi określenie ornamentum Mosaicum ‘ornament ułożony z kamyczków we wzory geometryczne albo roślinne, typowy dla sztuki żydowskiej’. Ja sama wierzę większości i przekonuje mnie twierdzenie, że mozaika pochodzi od muza. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-06-04 |
| Poszukuję wyczerpującego znaczenia nazwy Ostrów Tumski. | |
| Ostrów Tumski istnieje – o ile mi wiadomo – nie tylko we Wrocławiu, lecz także w Poznaniu i Głogowie. Ta nazwa miejscowa składa się z rzeczownika ostrów, który niegdyś oznaczał ‘wyspę na jeziorze, rzece lub bagnach’, oraz z przymiotnika tumski, pochodzącego od rzeczownika tum oznaczającego katedrę (z dawnego niemieckiego tuom ‘dom kościelny’, jak podaje A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego). Wszystkie znane Ostrowy Tumskie są najstarszymi częściami miast, znajdują się lub znajdowały na wyspach i są na nich stare, średniowieczne kościoły. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-11-05 |
| Czy to prawda, że angielska nazwa Slav ‘Słowianin’ pochodzi od slave ‘niewolnik’? | |
| Nie powinno dziwić, że angielskie slave i Slav są do siebie tak podobne, skoro z punktu widzenia historycznego wywodzą się z tego samego źródła. W dodatku w świetle tego, co wyczytać można w słownikach angielskich, to slave ‘niewolnik’ pochodzi od nazwy etnicznej Slav ‘Słowianin’! Słowniki zgodnie podają, że wyrazy Slav i slave miały w angielszczyźnie początkowo formę Sclav i sclave (XII-XIV wiek). Ta ostatnia forma (o znaczeniu ‘sługa, niewolnik’) została zapożyczona około 1300 roku ze starofrancuskiego esclave, forma francuska z kolei została przejęta ze średniowiecznej łaciny, w której istniał wyraz Sclāvus o znaczeniu ‘Słowianin’ oraz ‘niewolnik’ (po raz pierwszy odnotowany około 800 roku). Łaciński Sclāvus pochodzi od greckiego Sklabos ‘Słowianin, słowiańskiego pochodzenia’, znanego od około 580 roku. Na początku IX wieku Cesarstwo Rzymskie próbowało ustabilizować granice pomiędzy Słowianami z Germanami, wtedy też podczas walk wielu Słowian pojmano i sprzedano jako niewolników (por. The Oxford Dictionary of English Etymology, Chambers Cictionary of Etymology, Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language). Kiedy zatem doszło do spotkania dawnych Słowian z narodami zachodnimi, pogromcy przejęli słowiańską nazwę etniczną, zaczęli jednak kojarzyć ją z grupą stojąca nisko w hierarchii społecznej, potem także ze służącymi. Warto może jeszcze wskazać, skąd wzięła początek słowiańska nazwa, którą Słowianie sami siebie nazywali i nazywają. Jak czytamy w Nowym słowniku etymologicznym języka polskiego K. Długosz-Kurczabowej, istnieje wiele hipotez na temat etymologii nazwy Słowianin. Część badaczy słowiańską formę wywodzi od rzeczownika słowo (prasłowiańskie *slověninъ od *slovo); niektórzy uzasadniają, że formacja Słowianie o znaczeniu ‘ludy mówiące dużo, czyli narody słowne, gadatliwe’ została utworzona na zasadzie opozycji jako antonim do Niemcy ‘naród niemy; mówiący niezrozumiale’. Na temat pochodzenia interesującego Pana wyrazu najbardziej satysfakcjonująco wypowiada się chyba The American Heritage Dictionary of the English Language, który wskazuje korzenie angielskiego Slav, a zarazem także polskiego słowo, oba bowiem wyrazy mogą pochodzić od praindoeuropejskiego rdzenia *k’leuos oznaczającego ‘wypowiedziane; to, co mówią’, a wtórnie także ‘to, co można usłyszeć; słyszane’. Z rdzenia tego rozwinęły się w wyniku samogłoskowych i spółgłoskowych zmian fonetycznych wyrazy słowo, sława, sławić, słyszeć, słych, słuch oraz słynąć. Z wspomnianym rdzeniem oraz z powstałymi od niego formami w ścisłym związku pozostaje także wiele słowiańskich imion, w których elementem składowym jest -slav (polskie -sław), jak choćby polskie Bogusław (‘ten, który sławi Boga’) i Bolesław (ten, który będzie miał dużo sławy’), oba znane we wszystkich językach słowiańskich, Dobrosław (‘ten, który cieszy się dobrą sławą’), czy Stanisław (‘stań się sławny’ lub też ‘sławny ze stawiania oporu wrogom’) (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny..., The American Heritage Dictionary..., Jan Grzenia Słownik imion). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-11-15 |
| Skąd pochodzi nazwa kalendarz? | |
| Rzeczownik kalendarz polszczyzna zna od połowy XVI wieku, najpierw jako słowo kościelne, wywodzące się z rzeczownika calendārium (oznaczającego w średniowiecznej łacinie księgę dłużników, w której dopisywano odsetki każdego pierwszego dnia miesiąca) i przymiotnika calendārius. Oba wymienione wyrazy pochodzą od używanej w starożytnym Rzymie nazwy calendae ‘pierwszy dzień miesiąca’, w którym Rzymianie ogłaszali rozkazy i porządek na kolejne dni. Według Chambers Dictionary of Etymology rzeczownik calendae pochodzi od czasownika *calēre (wariantu calāre) o znaczeniu ‘krzyczeć, wołać, ogłaszać’, pokrewnego do greckiego kaleîn o podobnym znaczeniu (por A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language, Chambers Dictionary of Etymology). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-11-21 |
| Dlaczego w języku polskim występują nazwy Węgry i Włochy, podczas gdy w innych językach europejskich używa się nazw pochodzących od słów Hungary i Italia? | |
| To, jak jedne narody nazywają inne, jest często uzależnione od historycznych kontaktów tych narodów ze sobą. Niemcy nazywają siebie Deutsche, podczas gdy Polacy nazywają ich Niemcami, Anglicy – Germans, a Francuzi – Allemands. Węgrzy nasz kraj nazywają Lengyelország, a Włosi Polonia. Jako że o nazwie Włochy pisaliśmy już dość obszernie w dziale Etymologia, dziś spróbujemy opowiedzieć o Węgrzech. Węgrzy nazywają swoje państwo Magyarország, a siebie Magyar, tak też (Madziar) mówią o nich Czesi i Słowacy oraz nasi górale, podczas gdy Francuzi nazywają Węgrów Hongrois, Hiszpanie Húngaro, a Niemcy Ungar. Na zachodzie Europy przyjęła się nazwa Hungary pochodząca z używanej w średniowiecznej łacinie nazwy Hungaria ‘Węgry’ (zob. W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych). W języku polskim i niektórych innych językach słowiańskich (por. także podobne nazwy w czeskim – Uher, Uhry i rosyjskim – Wiengr, Wiengrija) przyjęła się nazwa Węgry, którą wywodzi się od istniejących w V i VI wieku nazw szczepów plemion Hunów zamieszkujących obszar nad Meotydą i od Uralu do Kaukazu, a później także plemion osiadłych tam Chazarów oraz Madziarów, którzy wędrowali znad Kubanu do Panonii. Nazwy te – Onogur, Ongur (forma cerkiewna ągri) oznaczające ‘dziesięć (on) pokoleń (strzał, gur)’ – Słowianie przenieśli na Madziarów i wymawiali z początkowym przydechowym w- (A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, W. Doroszewski O kulturę słowa. Poradnik językowy, t. II, s. 544-545). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2005-02-02 |
| Jakie jest pochodzenie słowa komórka? | |
| Słowo komórka ma obecnie w języku polskim kilka znaczeń. Istnieje w polszczyźnie od średniowiecza, kiedy zostało utworzone jako zdrobnienie od wyrazu komora ‘izba, pomieszczenie mieszkalne, także spichlerz’ (jak podaje A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego, komora to wczesne, jeszcze cerkiewne zapożyczenie z łacińskiego camara, a to z greckiego kamara ‘sklepienie’, por. niemieckie Kammer). W swoim pierwotnym znaczeniu komórka oznaczała więc ‘małe, zamknięte pomieszczenie’. To znaczenie zachowało się do dzisiaj, np. komórka na węgiel, komórka na narzędzia itp. W XVIII wieku wraz z rozwojem nauk przyrodniczych zaczęto używać tego wyrazu w nowym znaczeniu – ‘podstawowa jednostka strukturalna organizmów roślinnych i zwierzęcych, mikroskopijnej wielkości, spełniająca podstawowe funkcje organizmów żywych’ (przeniesiona została tutaj część pierwotnego znaczenia, że jest to coś małego i zamkniętego). To biologiczne znaczenie także stosowane jest do dzisiaj, np. komórki nerwowe, komórki rakowe, komórki tłuszczowe. W XX wieku wyraz komórka zyskał nowe znaczenia: 1) ‘najmniejsza jednostka organizacyjna w przedsiębiorstwach, firmach, organizacjach’, np. komórka informatyczna, komórka zakładowa, komórka partyjna; 2) ‘część jakiegoś urządzenia, stanowiąca najmniejszy, czasem podstawowy element - aparat, przyrząd’, np. komórka fotoelektryczna, fotokomórka. To ostatnie znaczenie zostało przyswojone przy tworzeniu dwuwyrazowej nazwy telefon komórkowy. Dość szybko w potocznym użyciu zaczęto stosować formę krótszą, jednowyrazową (komórka), co wynika z typowej dla mowy potocznej tendencji do upraszczania, skracania nazw dwuwyrazowych (uniwerbizacji) , np. zamiast szkoła podstawowa – podstawówka, łódź motorowa – motorówka, opony zimowe – zimówki, samochód terenowy – terenówka itp. (A. Markowski (Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa 2005, s. 166) zwraca uwagę, że zjawisko uniwerbizacji przyczynia się do powstawania neosemantyznów, takich jak np. komórka ← telefon komórkowy, chodnik ← muzyka chodnikowa, kabel ← telewizja kablowa i inne). Mirosława Siuciak Współcześnie mianem komórki określa się potocznie telefon komórkowy, czyli bezprzewodowy, przenośny aparat telefoniczny działający przy użyciu fal radiowych. Słowo komórka w telefonii zyskało nowe znaczenie i nazywa obszar zasięgu, działania pojedynczej stacji przekaźnikowej, z której w trakcie przemieszczania się osoby używającej telefonu obsługa aparatu jest przekazywana do następnej komórki. W telefonii komórkowej cały teren, po którym poruszają się użytkownicy, podzielony jest na małe sekcje, pokryty jest siecią pól z nadajnikami o niewielkim zasięgu. Pola te przedstawione graficznie są podobne do komórek w plastrze miodu lub do komórek tkanki żywego organizmu, stąd angielska nazwa cellular phone, pochodząca od rzeczownika cell ‘komórka’. W USA i Kanadzie obecnie znacznie częstsza jest wersja skrócona cell phone lub cell, tymczasem w Wielkiej Brytanii i Australii używane jest określenie mobile phone ‘telefon przenośny’, potocznie zastępowane przez jedno słowo – mobile (zob. http://en.wikipedia.org/wiki/Mobile_phone), które to określenie z kolei zapożyczyli Czesi). Z tłumaczenia angielskiego cellular phone powstała polska nazwa telefon komórkowy, z niej zaś potoczna komórka. Serdecznie dziękujemy Panu Markowi Franusowi, który zwrócił nam uwagę na pewne nieścisłości natury technicznej obecne w pierwszej wersji tej odpowiedzi. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2005-03-01 |
| Od czego pochodzi nazwa Atlantyk? | |
| Nazwa tego oceanu wywodzi się od łacińskiego (mare) Atlanticum (morze Atlantyckie), a to z greckiego wyrazu Atlanticós, który pochodzi od nazwy góry w zachodniej Afryce – Átlās, Átlant-, na której (według wierzeń) odpoczywają niebiosa (por. The American Heritage Dictionary of the English Language). Nazwa góry pochodzi od imienia znanego z mitologii greckiej tytana Atlasa (brata Prometeusza) skazanego przez Zeusa na dźwiganie sklepienia niebieskiego na barkach), a to z gr. tlēnaí ‘podtrzymywać; dźwigać’ (W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych). Początkowo w średniowieczu w języku angielskim nazwa Atlantic odnosiła się do morza na zachodnim wybrzeżu Afryki, później rozszerzono ją na cały ocean (Chambers Dictionary of Etymology). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2005-04-14 |
| Jakie jest znaczenie nazwy miejscowości Opole, skąd się wzięła ta nazwa? | |
| We wczesnym średniowieczu istniał rzeczownik opole (pochodzący od pole, zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego) i od tego wyrazu wywodzi się nazwa miasta. Wyraz opole – współcześnie już nie używany – oznaczał organizację terytorialną (podobną do dzisiejszej gminy) pewnej liczby osad powiązanych ze sobą pod względem praw i obowiązków, np. świadczeniami na rzecz władcy; skupienie większej liczby osad rodowych, rolniczych; ośrodkami zarządzania opolami były prawdopodobnie grody (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, wiele szczegółów dotyczących tego miasta notuje S. Rospond w Słowniku etymologicznym miast i gmin PRL). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2005-11-09 |
| Jaka jest etymologia słowa apostille? | |
| Zanim powiemy o etymologii, warto objaśnić znaczenie tego wyrazu. Apostille to dołączane do dokumentu jednolite poświadczenie autentyczności dokumentu, podpisu, charakteru działania podpisującej osoby czy tożsamości pieczęci, którą dokument jest opatrzony. Zgodnie z Konwencją Haską z 1961 r. znoszącą wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych dokument opatrzony klauzulą apostille może być wykorzystywany w obrocie prawnym za granicą bez jakiegokolwiek dalszego poświadczania. W Polsce organem uprawnionym do poświadczania dokumentów klauzulą apostille jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rzeczownik apostille odnotowany jest w The Oxford English Dictionary (ed. J. A. Simpson, E. S. C. Weiner, Oxford 1991) z definicją ‘notatka na marginesie, uwaga, komentarz lub adnotacja’, ale współcześnie najbardziej znany jest w znaczeniu prawnym jako ‘poświadczenie’. Wyraz ten został do angielszczyzny zapożyczony z języka francuskiego, w którym był znany od końca XV wieku w znaczeniu ‘adnotacja’, a współcześnie oznacza ‘dopisek na marginesie oraz dopisek polecający, np. na podaniu itp.’. Francuska forma apostille pochodzi ze starofrancuskiego połączenia cząstki à- i wyrazu postille, a to z kolei z średniowiecznej łacińskiej formy postilla będącej połączeniem słów post illa (verba textus) ‘po tych (słowach)’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975). Katarzyna Wyrwas |
|
| Odmiana | 2004-05-13 |
| Jak brzmi celownik liczby pojedynczej rzeczownika dzień? | |
| Celownikowa forma lp. rzeczownika dzień to dniowi, nie: dniu (zob. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego). Może się ona wdawać dziwna, ale wynika to jedynie z tego, że jest rzadko stosowana. Katarzyna Wyrwas |
|
| Historia języka | 2004-10-28 |
| Interesuje mnie, dlaczego mówi się tydzień, ale tygodnia? | |
| Skomplikowana odmiana tego wyrazu wiąże się z jego pochodzeniem i rozwojem fonetycznym. Wyraz ten powstał z zestawienia ten dzień, co oznaczało ten sam powtarzający się dzień w cyklu siedmiodniowym. W niektórych językach i słowiańskich, także w języku staropolskim i niektórych polskich gwarach funkcjonuje też wyraz niedziela w znaczeniu ‘tydzień’ – niedziela jako dzień powtarzający się w cyklu siedmiodniowym. Stąd na przykład w języku staropolskim dwie niedziele znaczyło ‘dwa tygodnie’. Oprócz tego wyrazu funkcjonowało też w tym znaczeniu zestawienie ten dzień i odmieniało się tego dnia, temu dniu itd. Z czasem doszło do zrośnięcia obydwu wyrazów w jeden i jednocześnie nastąpiła pewna zmiana fonetyczna – stąd ten dzień przekształcił się w tydzień, a dopełniacz tego dnia w tygodnia. Z biegiem czasu temat dopełniacza tygodni- upowszechnił się w pozostałych przypadkach (C. tygodniowi, N. tygodniem, Ms. tygodniu), z wyjątkiem mianownika i biernika, gdzie temat jest skrócony o jedną sylabę, co wynika z jego pochodzenia. Zarówno w języku staropolskim, jak i w gwarach istniała tendencja do ujednolicania tematu tego rzeczownika we wszystkich przypadkach na wzór mianownika, stąd występowały takie formy, jak tydnia, z tydniem, o tydniu. Mirosława Siuciak |
|
| Frazeologia | 2004-07-01 |
| Skąd wzięło się określenie biały kruk? | |
| Biały kruk to stały związek frazeologiczny oznaczający rzecz unikatową, rzadką, osobliwą, a stosowany głównie w bibliotekarstwie w odniesieniu do rzadkich, cennych, książek, zwykle starodruków. Jak wiadomo, kruki mają czarne upierzenie, a zatem to metaforyczne i oksymoroniczne określenie ukazuje pewnie wiarę w istnienie rzadkich, nietypowych okazów. W literaturze dotyczącej przysłów znaleźć można także inną genezę tego wyrażenia, powiązaną z domniemaną długowiecznością kruka, której dają wyraz wierzenia wielu narodów w starożytności i średniowieczu. Julian Krzyżanowski przypomina tu uwagi żyjącego w XVI wieku Konrada Gesnera o skandynawskich białych krukach, których kolor może być wynikiem oddziaływania mrozów. Echa tych wierzeń można widzieć w Panu Tadeuszu, gdzie wśród stworzeń szukających schronienia w głębiach puszczy wymienia się także posiwiałego ze starości kruka (zob. J. Krzyżanowski: Mądrej głowie dość dwie słowie. T. 2. Dwie nowe centurie przysłów polskich. Warszawa 1960, s. 145-146). Katarzyna Wyrwas |
|
| Poprawność komunikacyjna | 2004-10-17 |
| Jaka forma jest poprawna – Rada Miasta czy Rada Miejska. Jeśli obie, to jakie są wytyczne stosowania tych nazw? | |
| Rzeczownik rada występujący w znaczeniu ‘zgromadzenie obradujące; zespół ludzi wybranych przez pewną grupę społeczną lub powołanych przez władzę; instytucja doradcza lub decydująca w pewnych sprawach’ tworzy we współczesnej polszczyźnie dwa równorzędne schematy składniowe, które w uproszczeniu można byłoby zapisać jako rada jaka (z przymiotnikiem w związku zgody), np. Polska Rada Ekumeniczna, rada pracownicza, rada pedagogiczna itp., oraz rada czego (z rzeczownikiem w związku rządu w dopełniaczu), np. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji, Rada Wydziału itd. Nie ma w polszczyźnie konkretnych wytycznych dotyczących stosowania połączeń Rada Miasta i Rada Miejska. Jak dowodzą przykłady historyczne i literackie, starsze jest połączenie rada miejska. Rady miejskie (albo municypalne) działały w Polsce już od średniowiecza w miastach lokowanych na prawie niemieckim jako organy samorządowe składające się z rajców (dziś radnych) i burmistrza. Od 1990 zostały przywrócone w gminach posiadających status miast. O radzie miejskiej wspomina m.in. B. Prus w XIX-wiecznej Lalce. Połączenie rada miejska wydaje się bardziej naturalne, rada miasta zaś tchnie oficjalnością, językiem urzędowym, jest bowiem trzonem konstrukcji typu Rada Miasta Katowice, w którym nazwa miasta często pozostaje nieodmienna (wiele jest oczywiście przykładów, w których nazwę miasta się odmienia, por. Rada Miasta Opola, Rada Miasta Leżajska). W praktyce językowej spotykamy się także z konstrukcjami z przyimkami typu Rada Miejska w Elblągu lub też z konstrukcjami w składni rządu, jak Rada Miejska Zabrza. W źródłach internetowych o wiele częstsza jest konstrukcja Rada Miejska, ale już nazwa urzędu, takiego jak Urząd Miasta, znacznie przeważa nad połączeniem Urząd Miejski. Wniosek płynący z powyższych wywodów jest następujący: jeśli chcemy używać języka oficjalnego i typowych dla stylu urzędowego konstrukcji składniowych, powiemy Rada Miasta. Jest to wskazówka wyłącznie stylistyczna, ale nie poprawnościowa, ponieważ obie interesujące Pana konstrukcje są pod względem językowym poprawne. Katarzyna Wyrwas |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2004-12-14 |
| Szanowni Państwo, będę niezmiernie wdzięczna za informację, jak brzmi oficjalna (nie zwyczajowa) nazwa placu i ulicy we Wrocławiu: Nankera czy Nankiera? W różnych źródłach występują obie formy. Z góry bardzo dziękuję i pozdrawiam, Joanna | |
| Na rządowej stronie internetowej w Biuletynie Zamówień Publicznych oraz na stronie Uniwersytetu Wrocławskiego widnieje nazwa Nankiera. Ulica Nankera natomiast istnieje również – co wydaje się naturalne – w Piekarach Śląskich i tam nie widać wariantywności (jest także w Biuletynie Zamówień Publicznych). Nie wiem, jak brzmi oficjalna (czyli – jak rozumiem – urzędowa) nazwa wrocławskiego placu i ulicy. Może trzeba zapytać we wrocławskim Urzędzie Miasta? Mogę Pani jedynie opisać, jak sprawa wygląda z polonistycznego punktu widzenia. Nazwisko Nanker znane jest w polszczyźnie od XIII wieku. Kazimierz Rymut w słowniku Nazwiska Polaków wywodzi je od niemieckiej nazwy osobowej Nanker, a tę od staro-wysoko-niemieckiego imienia złożonego Nandger, Nenker. Nazwisko to nosił żyjący na przełomie XIII i XIV wieku biskup Jan Nanker Kołda herbu Oksza, Ślązak rodem z Kamienia (dziś części Piekar Śląskich), przodek Mikołaja Reja. Andrzej Trzecieski w Żywocie i sprawach poczciwego szlachcica polskiego, Mikołaja Reja z Nagłowic... z 1568 roku tak pisał o biskupie: „(...) Nankerus Ślężak, który tu jeździł w poselstwiech do królów polskich, i potym mu się w Polszcze spodobało, i tu był osiadł, i był biskupem krakowskim (...)”. Pisze też o nim jako o Nankerze Jan Długosz w księdze dziewiątej Roczników czyli kronik sławnego Królestwa Polskiego. Biskup ów, który rządził najpierw diecezją krakowską, a później wrocławską, był znany jako obrońca polskości na Dolnym Śląsku. Biskup Kołda herbu Oksza przybrał niemiecko brzmiące nazwisko Nanker zgodnie z ówczesną modą, na którą duży wpływ miał patrycjat i bogate niemieckie mieszczaństwo. Współcześnie oba istniejące warianty należy uznać za oboczne, przy czym Nanker jest wprawdzie rzadszy, ale za to odnotowany w encyklopediach i Korpusie języka polskiego PWN (K. Malik i M. Raciborska w Przewodniku po Polsce podają nazwę pl. Nankera). Nanker jest formą starszą, która dała początek wariantowi Nankier, a zmianę tę należy wiązać ze zjawiskiem czwartej, polskiej palatalizacji spółgłosek tylnojęzykowych k, g, która miała miejsce w XV wieku, kiedy to spółgłoski tylnojęzykowe w połączeniach ke, ge uległy zmiękczeniu i przeszły w kie, gie. Teoretycznie zatem powinna być współcześnie użyciu jedynie forma powstała po zmiękczeniu (jak np. kieł zamiast starszego keł), ale pozostały obie, choć przecież forma po palatalizacji Nankier jest prawie dwa razy częstsza, natomiast w nazwie placu we Wrocławiu forma Nankiera jest niemal 30 razy częściej używana niż forma Nankera. Słynny średniowieczny biskup stał się także bohaterem kilku dzieł literackich autorstwa Wilhelma Szewczyka, Andrzeja Jochelsona, Tadeusza Silnickiego i Kazimiery Iłłakowiczówny. Forma Nanker występuje jedynie u pierwszego z wymienionych autorów. Katarzyna Wyrwas Bardzo dziękuję za wyczerpujące (i ciekawe!) informacje. Gwoli ścisłości: we wrocławskim Urzędzie Miasta powiedziano mi, że w urzędowym spisie ulic widnieje nazwa Nankiera. Serdecznie pozdrawiam, Joanna |
|
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2005-05-16 |
| Dlaczego tylko niektóre nazwy zagranicznych miast mają polskie odpowiedniki? Rozumiem, że są to stolice, miasta związane z historią itp., ale np. Klagenfurt ma polską nazwę Celowiec, a nie jest to ani stolica, ani miasto zapisane w historii... | |
| Polskie odpowiedniki mają przede wszystkim te nazwy miast, które są często używane, i które poddają się spolszczeniu. Np. nie ma spolszczonej formy często używana nazwa Liverpool, bo spolszczenie !Liwerpul Polacy uznają za niemożliwe do zaakceptowania. Klagenfurt (stolica Karyntii) miał kiedyś polską nazwę Celowiec, ale to nie dziwi, bo od średniowiecza miasto to znajduje się na ważnym szlaku do Rzymu. Jan Grzenia |
|
| Historia języka | 2004-12-05 |
| Jakie jest pochodzenie języka polskiego, z jakiego języka się wywodzi? | |
| Język polski - tak jak wszystkie języki słowiańskie - wywodzi się z prasłowiańskiego. Kilka wieków przed naszą erą powstała wspólnota prasłowiańska, która zamieszkiwała dość zwarty teren - istnieją w nauce dwie hipotezy dotyczące miejsca, w którym żyli Prasłowianie: 1) między górną Wisłą a Odrą; 2) w dorzeczu Dniepru. W każdym razie wiadomo na pewno, że przed naszą erą i na początku naszej ery wszyscy Prasłowianie mówili jednym językiem. W średniowieczu zaczęły się wędówki ludów w całej Europie i w związku z tym Prasłowianie także zaczęli się przemieszczać i rozprzestrzeniać we wszystkich kierunkach - na południe, na wschód i na zachód; wędrówki te spowodowały, że ludy słowiańskie zajęły bardzo rozległe obszary - dotarły aż do Bałkanów na południu, do Łaby na zachodzie i aż po Ural na wschodzie. To oddalenie terytorialne spowodowało, że Słowianie utracili bezpośredni kontakt i zaczęły się pojawiać pewne różnice fonetyczne i leksykalne w języku poszczególnych grup. Stąd w VI wieku naszej ery nastąpił rozpad prasłowiańszczyzny na trzy duże grupy językowe: południowosłowiańską, wschodniosłowiańską i zachodniosłowiańską. Utrata bezpośredniego kontaktu między poszczególnymi grupami pogłębiała różnice językowe między nimi w ciągu następnych stuleci. W ramach poszczególnych grup zaczęły się także wyłaniać dialekty. Jak wiadomo, organizacja społeczna Słowian opierała się na wspólnocie plemiennej. Na terenie dzisiejszej Polski funkcjonowało pięć takich dużych wspólnot plemiennych (Polanie, Wiślanie, Ślężanie, Mazowszenie i Pomorzanie), które posługiwały się podobnymi do siebie dialektami lechickimi. Przełomowym momentem dla konsolidacji plemion lechickich było zjednoczenie w ramach państwa piastowskiego w X wieku, połączone z przyjęciem chrztu za czasów Mieszka I, a następnie z koronacją Bolesława Chrobrego. Zjednoczenie plemion lechickich doprowadziło do tego, że na bazie istniejących dialektów plemiennych zaczął się tworzyć polski język literacki - jest to proces bardzo skomplikowany i trwał przez kilka stuleci (od X do XV wieku). Kształtowanie się słowiańskich języków narodowych przebiegało w poszczególnych grupach niejednolicie, przede wszystkim ze względu na różne uwarunkowania historyczne. Wspomnieć jeszcze należy, że język polski ukształtował się na bazie dialektów lechickich, które należały do grupy zachodniosłowiańskiej. Z tej grupy językowej wyodrębniły się też języki czeski, słowacki, górnołużycki, dolnołużycki, połabski. Zob. też: Z. Stieber, Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich, Warszawa 1979, Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1985. Mirosława Siuciak |
|