| Ortografia | 2005-04-15 |
| Witam serdecznie! Jakimi literami należy pisać, np. Plan Zagospodarowania Przestrzennego, Program Łagodzenia Skutków Restrukturyzacji..., akcja „Bezpieczny mieszkaniec” (akcja, mieszkaniec dużymi czy małymi literami)? | |
| Należy traktować te nazwy jak tytuły (tytuły dokumentów) i pisać wielką literą tylko pierwszy wyraz: Plan zagospodarowania..., Program łagodzenia skutków restrukturyzacji. Podobnie jak tytuł można traktować nazwę: akcja „Bezpieczny mieszkaniec”. Aldona Skudrzyk |
|
| Ortografia | 2005-11-15 |
| Jak należy pisać nazwy programów rządowych (np. Pierwsza praca czy Pierwsza Praca, Stop przemocy czy Stop Przemocy), akcji (np. Bezpieczny powrót czy Bezpieczny Powrót, Sprzątanie świata czy Sprzątanie Świata), tytuły osób i instytucji (np. Nauczyciel Roku czy Nauczyciel roku, Szkoła 21. Wieku czy Szkoła 21. wieku)? Z góry dziękuję za odpowiedź i pozdrawiam. | |
| Nazwy programów rządowych należy traktować podobnie jak nazwy akcji i nagród, wyróżnień i pisać je wielką literą: Pierwsza Praca, Stop Przemocy, Bezpieczny Powrót, Sprzątanie Świata, Nauczyciel Roku Szkoła 21. Wieku lub lepiej: Szkoła XXI Wieku. Aldona Skudrzyk |
|
| Etymologia | 2005-03-03 |
| Mam pytanie na temat pochodzenia wyrazu bezpieczny. Kojarzę je ze złożeniem bez pieczy, a piecza to ochrona, kontrola (mam pieczę nad czymś = czuwam nad czymś, pilnuję czegoś), czyli bez pieczy = bez ochrony. Czy to przeczy znaczeniu wyrazu bezpieczny...? Pozdrawiam. Monika | |
| Przymiotnik bezpieczny znany jest od XV wieku, pochodzi od wyrażenia bez pieczy ‘bez starania, bez troski, bez opieki’ (por. piecza ‘troska, staranie, opieka’). Być może został zapożyczony od czeskiego bezpečný. Początkowo – do XVII wieku – używany był w znaczeniu ‘beztroski’, stąd też wykształciło się znaczenie ‘nieostrożny, lekkomyślny, niedbały’ i ‘pewny siebie, odważny’. Znaczenie tego przymiotnika stopniowo się rozszerzało do ‘niczym nie zagrożony, nie zagrażający’, co spowodowane było ekspansją jego antonimu – niebezpieczny. W efekcie tego procesu i w opozycji do niebezpieczny przymiotnik bezpieczny zaczął być używany w znaczeniu ‘wolny od niebezpieczeństwa’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego). Jeszcze Słownik języka polskiego PWN pod red. W. Doroszewskiego odnotowuje – przestarzałe już w XX wieku – znaczenie ‘nie troszczący się o kogo albo o co; spokojny, pewny’ wraz z przykładem z Potopu H. Sienkiewicza: O żonę i dziatki będę bezpieczny, bo puszcza najlepsza to w świecie forteca. Katarzyna Wyrwas |
|
| Składnia | 2004-10-29 |
| Czy od słowa ponieważ można zacząć nowe zdanie? | |
| Spójnik ponieważ wprowadza zdanie podrzędne przyczynowe, w typowym szyku zdania złożonego znacznie częściej występujące na drugiej pozycji, po zdaniu głównym, do którego się odnosi, np.: Jest to wirus niebezpieczny, ponieważ powoduje ogólne zakażenie organizmu. Szyk wysuwający na inicjalną pozycję zdanie podrzędne przyczyny też jest w polszczyźnie możliwy i stosowany, zwłaszcza w celu podkreślenia, że owa przyczyna jest sprawą dla nadawcy (i odbiorcy) tekstu istotną, np.: Ponieważ chodzi im zazwyczaj o meritum, sądzę, że zwykłe zwracanie uwagi powinno pomagać. Ponieważ w danej sytuacji chodzi przede wszystkim o to, że kogoś uczyniono prezesem, pierwsze zdanie wydaje się właściwsze. Ponieważ przepisy ortograficzne dotyczące nazw obiektów miejskich są wyjątkowo niepraktyczne, podajemy Pani to, co jest zgodne ze zwyczajem językowym i poświadczone w tekstach. Język polski zna także konstrukcję Ponieważ…, więc..., w której interesujący Pana spójnik używany jest właśnie na początku zdania, por.: Ponieważ państwo nie ma pieniędzy, więc płaci obligacjami. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego odnotowuje również podobną, choć przestarzałą już konstrukcję Ponieważ..., przeto..., por.: Ponieważ cię wychowałem, przeto traktuję jak syna. Katarzyna Wyrwas |
|
| Poprawność komunikacyjna | 2004-05-12 |
| Czy fraza są aktualnymi egzaminatorami jest poprawna, zarówno gramatycznie jak i z punktu widzenia logiki? Preferowałbym formę są aktualnie egzaminatorami. Pierwsza rzecz, to znaczenie 'obecny' słowa aktualny, czy jest ono poprawne? Następnie nieporadność logiczna tej frazy. Cóż mogliby oznaczać owi aktualni egzaminatorzy? A egzaminatorzy nieaktualni? Czy brnąc dalej mówimy: aktualni murarze? Naturalniej brzmi być aktualnie kierowcą, obecnie pracować jako kierowca czy też były murarz. | |
| Przymiotnik aktualny jest oceniany przez językoznawców jako natręt językowy zbyt często nadużywany. Szczególnie krytykowane jest używanie przymiotnika aktualny w znaczeniu ‘współczesny, obecny, teraźniejszy’, np. aktualne potrzeby, aktualne możliwości, aktualna sztuka. Jest to znaczenie nowe, powstałe pod wpływem francuskiego actuel. Mówiąc o czymś, że jest aktualne, mamy na myśli to, co dotyczy teraźniejszości, a w odniesieniu do dokumentów zachowuje ważność (aktualny rozkład jazdy, aktualny paszport, aktualne zaświadczenie itp.). I w tym znaczeniu zapewne użyto połączenia aktualni egzaminatorzy jako skrótu w miejsce oficjalnego sformułowania egzaminatorzy posiadający uprawnienia do egzaminowania, i to uprawnienia, które nie straciły ważności (zachowują ważność). I tu dochodzimy do sedna sprawy. Niewątpliwie rażące jest sformułowanie aktualni egzaminatorzy w kontaktach oficjalnych mówionych, a szczególnie w pismach urzędowych. Jednak nie jest to połączenie błędne w kontaktach nieoficjalnych w określonej grupie zawodowej, ponieważ spełnia przynajmniej dwa kryteria poprawności językowej: kryterium ekonomiczności – jest krótkie i funkcjonalności – rozmawiający wiedzą, co znaczy. A z logiką w języku różnie bywa... Przypominają mi się w tym miejscu przygody małego człowieczka z filmu animowanego kiedyś wyświetlanego w TVP. Dziwił się on, dlaczego wchodzimy po schodach, a nie po wchodach. Pozostałe przykłady – aktualni murarze, aktualni kierowcy – są jednak raczej humorystyczne, bo trudno tu o uzasadnienie: murarze posiadający uprawnienia upoważniające do kładzenia cegieł, ale gdyby chodziło tu o uprawnienie do pracy w szczególnie niebezpiecznych warunkach, to kto wie... Romualda Piętkowa |
|
| Różne | 2005-10-27 |
| Wiadomo, że w polszczyźnie występują zapożyczenia z rożnych języków (angielski, włoski, niemiecki, inne). Natomiast od jakiegoś czasu zastanawiam się, czy w innych językach występują zapożyczenia z polszczyzny. Czy w językach naszych sąsiadów można się doszukać wpływu języka polskiego? Dziękuje za odpowiedz, przebywam na obczyźnie i nasunęło mi się takie pytanie, nie mam dostępu do polskich książek, a czytanie specjalistycznych książek w obcym języku jest za trudne, sama nie bardzo umiem znaleźć takich przykładów słów, które by mogły pochodzić z języka polskiego. | |
| Szanowna Pani! Polszczyzna nie była i nie jest językiem szczególnie ekspansywnym, oddziaływała jednak na słownictwo sąsiadów ościennych pozostawiając w językach czeskim, białoruskim, ukraińskim oraz rosyjskim wiele zapożyczeń, które nazywamy polonizmami. Do języka czeskiego większość polonizmów weszła dopiero w okresie czeskiego odrodzenia narodowego w wieku; są to zwłaszcza terminy botaniczne, zoologiczne, matematyczne, fizyczne, a ponadto takie wyrazy, jak věda ‘nauka’, půvab ‘powab’, mluvnice ‘gramatyka’, podmět, jiteřnka, ruměny, vzor. W rosyjskim można wymienić takie m.in. polskie zapożyczenia, jak rycar ‘mieszczanin’, obywatiel, malar, połkownik, rynok ‘rynek’, szkoła, stal, terminy prawnicze: dowod, obrona i inne. W języku ukraińskim polonizmy to np. wyrazy bezpieczny, cukier, pan, rada, krol, moc, mocnyj, złotyj. Język białoruski zapożyczył m.in. wyrazy obszar, plon, wybitny, zmora, postup ‘postęp’, admowa ‘odmowa’. Polonizmy znaleźć można także w innych językach, już nie tak bliskich nam geograficznie, jak np. w angielskim. Wyrazy te są jednak tzw. pożyczkami koniecznymi, nazywają bowiem specyficznie polskie realia i zjawiska kulturowe (por. np. w angielskim gmina, sejm, kielbasa, mazurka, polka, hetman, britzka szlachta, zloty, obereki in. odnotowane w Oxford English Dictionary z 1989 r.), nie są zatem wśród użytkowników angielszczyzny powszechnie znane. Katarzyna Wyrwas |
|
| Znaczenie | 2015-10-25 |
| Zastanawiam się, czy fraza pamiętać o bezpieczeństwie jest poprawna. Czy można używać takiego stwierdzenia? |
|
| Bezpieczeństwo można komuś zapewnić, można też czuwać nad czyimś bezpieczeństwem i bezpieczeństwo utrzymywać (jako stan niezagrożenia politycznego) – to typowe połączenia odnotowywane w słownikach języka polskiego przy znaczeniu «stan niezagrożenia, spokoju, pewności». Czy o takim stanie można również pamiętać? Pewnie tak. Wydaje mi się jednak, że ten kto użył frazy pamiętać o bezpieczeństwie, miał na myśli bezpieczne zachowania, które do poczucia bezpieczeństwa prowadzą: bezpieczne w znaczeniu «niczym niezagrażające, chroniące przed niebezpieczeństwem». Cytowane w pytaniu sformułowanie stanowi pewien skrót myślowy, może potoczny, który jest wprawdzie zrozumiały dzięki skojarzeniom z pokrewną formą przymiotnikową bezpieczny, ale niekoniecznie poprawny i klarowny semantycznie. Lepiej byłoby powiedzieć mniej ogólnie: Zachowaj bezpieczny odstęp. Pamiętaj o bezpiecznej prędkości. |
|
| Etymologia | 2017-01-21 |
| Dzień dobry, biorę udział w projekcie „Szerszeń – owadzi morderca” działającym przy Liceum Ogólnokształcącym im. Juliusza Słowackiego w Grodzisku Wielkopolskim. Moim zadaniem jest dowiedzieć się jak najwiecej o etymologii słowa szerszeń. Dostałam wskazówkę, by telefonicznie lub za pośrednictwem strony internetowej skontaktować się z kilkoma poradniami językowymi. Z góry dziękuję za pomoc. | |
| Wyraz szerszeń to etymologicznie ‘tnący, żądlący owad’. Według Wiesława Borysia („Słownik etymologiczny języka polskiego”) wyraz szerszeń w językach słowiańskich (do których należy język polski) i bałtyckich (litewski, łotewski) oparty jest na rdzeniu *(s)krs-, który stanowi wtórną (rozszerzoną o element -s-) postać praindoeuropejskiego pierwiastka *(s)ker- o znaczeniu ‘ciąć, kłuć, żgać’. Ten sam pie. rdzeń zawierają takie współczesne polskie wyrazy, jak czart, przekrój, krzywy, krok, krótki. W polszczyźnie utrwaliło się wyobrażenie szerszenia jako owada, który jest niebezpieczny dla człowieka, agresywny, grozi żądłem i boleśnie kąsa; jest ono zgodne z etymologicznym znaczeniem. Więcej informacji na temat przemian formy szerszeń oraz rekonstrukcję językowego obrazu tego wyrazu znajdzie Pani w pracy doktorskiej Marcina Maciołka „Kształtowanie się nazw owadów w języku polskim. Procesy nominacyjne a językowy obraz świata” (dostępnej w Internecie: http://sbc.org.pl/Content/93259/doktorat3279.pdf). Małgorzata Grzonka |
|