Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2009-04-27
Dlaczego mówimy w Polsce tak, chociaż w innych językach słowiańskich mówi się da?
Wyraz tak – występujący w dobie staropolskiej od XIV stulecia w formie tako (por. współczesne jako tako) – jest przysłówkiem powstałym od taki i był używany w funkcji potwierdzenia od XV wieku. Należy do grupy słów o zasięgu ogólnosłowiańskim, choć nie zawsze nadawane mu jest znaczenie wyrażenia zgody, np. w języku czeskim oznacza ‘tak; więc’, w rosyjskim ‘tak, w ten sposób’, podobnie w chorwackim czy serbskim , gdzie tàko również oznacza ‘tak, w ten sposób’, co jest tożsame z prasłowiańskim znaczeniem omawianego słowa. Na bazie tego źródłosłowu powstały nadto wyrazy także, potakiwać (notowane od XVI stulecia), przytakiwać (za W. Boryś: „Słownik etymologiczny języka polskiego”. Kraków 2005). Można zatem powiedzieć, że w języku polskim wyraz tak ‘wyspecjalizował się’ w wyrażaniu potwierdzenia. W pozostałych językach słowiańskich (czy indoeuropejskich) pojawiły się w tej funkcji inne słowa. Dla przykładu, charakterystyczne w funkcji potakiwania rosyjskie da istniało także w języku polskim na oznaczenie sensów właściwych współczesnemu rosyjskiemu słowu čtoby, czyli ‘żeby, ażeby, aby, by’ (por. Maks Fasmer: „Etymologičeskij slovar russkogo jazyka”. T. 1 (A - D). Sankt-Peterburg 1996). Sam wyraz da był pierwotnie przysłówkiem zaimkowym od praindoeuropejskiego rdzenia zaimkowego *do- (por. staropruskie din, dien to bierniki liczby pojedynczej ‘jego, ją’), zachowanym też w przyimku do. Prasłowiańskie *da znaczyło pierwotnie ‘tak’, a wtórnie funkcjonowało jako spójnik ‘i’ oraz typowy dla języków południowosłowiańskich spójnik zdań podrzędnych (por. F. Sławski: „Słownik etymologiczny języka polskiego”. T.1-5. Kraków 1952-1982).
Joanna Przyklenk
Etymologia2009-04-26
Mam problem z etymologią słowa cinkciarz. „Uniwersalny słownik języka polskiego PWN” wywodzi to słowo od angielskiego chink (moneta, pieniądze), podczas gdy Markowski w „Wielkim słowniku wyrazów obcych i trudnych” podobno (bo z braku egzemplarza nie widziałem osobiście) od zwrotu change money. Która etymologia jest prawdziwa?
Wyraz cinkciarz (też cinkciara) jest współcześnie notowany w znaczeniach: 1) ‘człowiek, który zajmuje się pokątnym handlem obcymi walutami’ – w tym potocznym znaczeniu wyraz ów wychodzi powoli z użycia; 2) ‘człowiek, który ładnie, elegancko się ubiera’ – w języku uczniowskim; 3) ‘fałszerz waluty’ – w języku przestępczym (za: „Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny”. Red. H. Zgółkowa. T. 1-50. Poznań 1994-2005). Słowniki rzeczywiście notują pochodzenie tego wyrazu od angielskiego change Money ‘wymieniać pieniądze’ bądź angielskiego chink ‘moneta, pieniądze; też: brzęk, brzęczenie (również monet)’. Trudno jednoznacznie wskazać, która z tych hipotez jest prawdziwa, obie bowiem wdają się słuszne. Trzeba tu przecież podkreślić, iż słowo cinkciarz należy do rejestru potocznego polszczyzny i jego pochodzenie – jak też wielu innych słów z tego zakresu (i nie tylko tego) – jest trudną do rozwikłania zagadką, na tyle skomplikowaną, że nie sposób mówić o jednym i tylko jednym „prawdziwym” sądzie etymologicznym.
Joanna Przyklenk
Etymologia2009-04-08
Skąd w polszczyźnie wzięło się słowo kler (oznaczające duchowieństwo)?
Słowo kler trafiło do polszczyzny na drodze zapożyczenia z łaciny, w której clērus oznaczał ‘los’, a dla chrześcijan także ‘stan duchowny’. Wyraz ten obecny jest również w innych językach słowiańskich, przy czym Słowianie prawosławni znają go głównie w wersji przejętej bezpośrednio z języka greckiego (w którym klḕros oznaczał ‘los, losowanie, udział wylosowany’) z rdzenną samogłoską i (por. ros. klír – ‘kler’, ale i ‘cerkiewny chór’). W samym natomiast języku polskim funkcjonował przez pewien czas dość rzadki synonim kleru – kleryctwo.
Przy okazji warto powiedzieć co nieco o należącym do tej samej co kler rodziny słowotwórczej wyrazie kleryk (od łac. clēricus). Współcześnie jest on używany na oznaczenie ucznia seminarium dla kandydatów do kapłaństwa, zaś dawniej odnoszony był ponadto do osoby mającej niższe święcenia.
Katarzyna Mazur
Etymologia2009-04-04
Czy słowo alergia jest wyrazem polskim? Wydaje mi się, że to zapożyczenie z tego względu, że w naszym słowniku występuje słowo uczulenie.
Intuicja językowa Pani/Pana nie zawiodła, gdyż rzeczywiście jest to słowo obcego pochodzenia, a jego źródeł szukać należy w grece, w którym to języku állos to ‘inny’, a érgon to ‘czyn, działanie’. Te wyrazy zostały zapożyczone do łaciny, tam utworzono na ich podstawie termin allergia, który następnie trafił do innych języków – w tym języka polskiego. Pozdrawiam serdecznie i życzę zdrowia, tak, aby Pani/Pana zainteresowanie alergią nie musiało wykroczyć poza językowe ramy:-).
Ewa Biłas-Pleszak
Etymologia2009-03-28
Widać wielkie podobieństwo w słowach dziwka i dziwak. Domyślam się, że pochodząc z dwóch kompletnie odrębnych źródeł, oryginalnie znacznie bardziej się różniły, lecz nie mogę znaleźć żadnych prac traktujących o tychże słowach. Pytanie, jakkolwiek wydawać się może błahe, mocno mnie zaintrygowało i chciałbym prosić Was o pomoc.
Słowa dziwka i dziwak, mimo iż współcześnie są brzmieniowo podobne, wywodzą się z całkiem różnych źródeł. O historii pierwszego z wyrazów można przeczytać na stronie Poradni Instytutu Języka Polskiego (w dziale Etymologia), a tu przypomnijmy tylko, że ów leksem wywodzi się od formy dziewka. Natomiast rzeczownik dziwak etymologicznie wiąże się ze słowem dziw, które w polszczyźnie ogólnej XXI wieku poświadczane jest przede wszystkim formułą: (aż) dziw bierze. W dobie staropolskiej dziw (sporadycznie też o postaci dziwo) oznaczał ‘rzecz niezwykłą, nadzwyczajną’ oraz ‘cud; potwór; podziw’ (por. F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1-5, Kraków 1952-1982). W dobie prasłowiańskiej omawiany rzeczownik miał postać *divъ, (*divo) i był wstecznym derywatem od czasownika *diviti (sę) o znaczeniu ‘patrzeć z podziwem, obserwować; wprawiać w podziw, w zdumienie, budzić podziw, zdumienie, zachwyt’ (późniejsze dziwić (się) ). Zatem prasłowiańska forma współczesnego czasownika dziwić stała się bazą dla rzeczownika dziw, a także dla przymiotnika dziwny, który współcześnie niesie sensy negatywne – ‘niezwykły, osobliwy’ – a w dobie staropolskiej pozytywne – ‘cudowny; godny widzenia, podziwu’ (np. staropolskie stwierdzenie, iż ktoś jest przedziwnej, dziwnej urody oznaczałoby, iż ‘ktoś jest przecudnej, cudnej urody’). Rzeczownik dziwak utworzony na bazie leksemu dziw (za: W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005) często pojawia się w tekstach szesnastowiecznej polszczyzny, oznaczając ‘człowieka nietowarzyskiego, dzikiego’. Stąd też dziwaczka (1545), dziwactwo (1621) czy dziwaczny (XVIII wiek) (por. A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Warszawa 2000).
Joanna Przyklenk
Etymologia2008-10-17
Jakie jest pochodzenie słów spodnie, spódnica. Dlaczego jedno słowo piszemy z o, a drugie z ió?
Wyrazy spodnie i spódnica pochodzą od staropolskiego przymiotnika spodni ‘będący pod spodem, w dolnej części, poniżej’. Wyrazy te oznaczały więc zarówno, to co nosi się pod spodem (czyli pod zasadniczą częścią stroju), jak też składniki garderoby nakładane na dolną część ciała, poniżej pasa.
Początkowo obydwa wyrazy miały identyczny temat słowotwórczy: spodnie, spodnica. Z czasem jednak w drugim leksemie doszło do analogii z rzeczownikiem spód, która spowodowała zmianę wymowy u i pisowni spódnica. Pochodzenie ó w wyrazie spód jest z kolei uzasadnione procesem wzdłużenia zastępczego, a następnie pochylenia samogłoski o, a ostatecznie fonetycznego zrównania z u.
Mirosława Siuciak
Etymologia2008-09-05
Jakie jest znaczenie słowa sklep? Czy jest ono jakoś powiązane z czeskim znaczeniem tego słowa ‘piwnica’?
Wyraz sklep pochodzący od czasownika sklepić początkowo oznaczał ‘sklepienie’, a także ‘piwnicę, pomieszczenie, w którym sklepienie było niskie’. Mniej więcej od XVII wieku wyraz sklep zaczął być używany w znaczeniu ‘pomieszczenie, najczęściej małe, w którym przechowuje się towary przeznaczone do sprzedaży’ i stąd wywodzi się dzisiejsze użycie tego słowa. Natomiast pierwotne znaczenie wyrazu sklep zostało wyparte przez leksem piwnica, czyli pierwotnie, zgodnie z etymologią ‘pomieszczenie służące do przechowywania piwa’, z czasem znaczenie rozszerzyło się na przechowywanie innych produktów i przedmiotów. Często się tak dzieje, że w jednym języku wyrazy przechodzą ewolucję semantyczną, natomiast w innym zachowują pierwotne znaczenie. W przypadku rzeczownika sklep całkowita zmiana semantyczna nastąpiła w polszczyźnie, natomiast bliski nam język czeski kontynuuje dawne znaczenie.
Mirosława Siuciak
Etymologia2008-08-27
Przeszukałam dostępne słowniki i nic. A zafrapowało mnie mianowicie słówko powidła - polskie ono czy cudze? Wiem, że Niemcy nazywają rzecz podobnie, ale skąd ono się wzięło?
A ja znalazłam etymologię tego rzeczownika w Słowniku etymologicznym języka polskiego Wiesława Borysia (Kraków 2005). Przypuszczalnie do czasownika powić w znaczeniu ‘kręcić, obracać’ dodano przyrostek -dło, dzięki czemu powstała nazwa narzędzia, którym powidła mieszano: powidło, czyli ‘to, czym się miesza nieustannie ruchem kolistym podgrzewaną masę owocową’. Znaczenie z narzędzia przeniosło się z czasem, choć już w liczbie mnogiej, na owocowe słodkości i rzeczownik powidła jest znany w liczbie mnogiej od XV wieku.
Określenie przetworu robionego głównie ze śliwek brzmi podobnie w wielu językach słowiańskich, por. np. rosyjskie povídlo, ukraińskie povýdlo, czeskie povidla.
W słowniku polsko-niemieckim znalazłam jedynie słowo Mus na określenie powideł oraz Pflaumenmus ‘powidła śliwkowe’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-08-06
Poszukuję bezskutecznie genezy słowa blin. Wiele źródel podaje tylko, że jest to słowo pochodzenia (prawdopodobnie) ukraińskiego. Mam co do tego wątpliwości, ponieważ w wielu slowiańskich językach występuje stare slowo mlin, które też kiedyś funkcjonowało w Rosji. Jednak dlaczego z mlina powstał blin nikt nic nie pisze. Poza tym bardzo interesowałoby mnie, jak to wyglądało w języku starosłowiańskim. Jeśli mogą mi Państwo pomóc także ze słowem naleśnik, byłabym wdzięczna. Mieszkam obecnie w Rosji i zastanawiam się nad podobieństwem blinów i naleśnika. Może oprócz smaku łączy te potrawy coś jeszcze.
Słowo blin oznaczające ‘rodzaj naleśnika z mąki gryczanej, żytniej albo pszennej’ (Słownik języka polskiego. Red. W. Doroszewski. T. 1-11. Warszawa 1958-1969) jest wyrazem o charakterze ogólnosłowiańskim, chociaż jego współczesna obecność w polszczyźnie ogólnej ma wyraźną proweniencję wschodnią.
Blin (blinek) używany jest w gwarach języka polskiego (por. Jan Karłowicz: Słownik gwar polskich. T.1. Kraków 1900), a od XIX wieku ma swoją dokumentację w języku ogólnym i używany jest w sensie ‘rodzaj naleśnika ruskiego’ (Andrzej Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego. T. 1. Warszawa 2000).
Leksem ów w języku staroruskim miał dwie oboczne postaci: БЛИНЪ (blinъ) oraz МЛИНЪ (mlinъ). Prawdopodobnie druga z form jest starsza, w języku staro-cerkiewno-słowiańskim spotykamy bowiem wersję mlinъ (podobnie z nagłosowym m- w języku: bułgarskim, serbsko-chorwackim, słoweńskim, górnołużyckim i dolnołużyckim). Prasłowiańska postać omawianego wyrazu to przypuszczalnie *mlinъ. Przejście nagłosowego m- w b- można wiązać ze zjawiskiem dysymilacji (rozpodobnienia) (za: M. Vasmer Etimologičeskij slovar’ russkogo jazyka. T.1: A-D. Moskwa 2004).
Mlinem nazywano placek, ale przede wszystkim ‘młyn, wiatrak’ (wyraz zapożyczony ze staroniemieckiego mulīn, a ten z kolei przejęty na wzór późnej formy łacińskiej molīna oznaczającej ‘młyn’, a powstałej od czasownika łacińskiego molere – ‘mleć’). Zdaniem A. Bańkowskiego, staroruskie słowo mlin nabrało znaczenia kulinarnego, ponieważ placek tak nazywany był zawijany na kształt skrzydeł wiatraka (Andrzej Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego. T. 1. Warszawa 2000).
Natomiast pochodzenie leksemu naleśnik zwykle objaśniane jest za pomocą dwóch hipotez: 1) źródłem słowa jest wyrażenie przyimkowe – *na lěsě (tzn. ‘na kracie’; lasa – plecionka z prętów, drewniana krata; rodzaj rusztu do suszenia owoców’) – i stąd forma prasłowiańska miałaby postać *nalěsьnikъ; 2) źródłem słowa jest wyrażenie przyimkowe - *na listě (tzn. ‘na liściu’, czyli byłoby to ciasto pieczone na dużym liściu kapusty; por. czeskie nálesnik – tzn. ‘chleb pieczony na liściu’; ros. dial. nalistnik – ‘placek upieczony na liściach kapusty, ciemierzycy lub na blasze’) – i stąd forma prasłowiańska *nalistьnikъ. Niewykluczone, że pierwotnie były obecne oba te wyrazy i nazywały one dwa różne rodzaje wypieku: jeden pieczony na ruszcie, drugi na liściu (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków 2005).
Joanna Przyklenk
Etymologia2008-07-17
Bardzo chciałabym poznać etymologię słowa prostytutka.
W najstarszych słownikach polskich brak słowa prostytutka. Nie może dziwić ten fakt, ponieważ miała polszczyzna inne – mniej lub bardziej dosadne – określenia oznaczające kobietę lekkich obyczajów, kobietę upadłą: nierządnica, wszetecznica, ladacznica, ulicznica, małpa, kurwa. W XVII-wiecznym słowniku Grzegorza Knapskiego (Thesaurus Polonolatinograecus seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae, t. 2, Kraków 1644, s. 631) w części łacińsko-polskiej łacińskie słowa o interesującej nas tematyce tłumaczy się następująco: prostituo ‘wystawiam’, prostituta femina ‘nierządnica’, prostitutio ‘nierząd’.
Najpierw w polszczyźnie pojawił się zapewne rzeczownik prostytucja – nie odnotowuje go jeszcze słownik S. B. Lindego (Lwów 1807-1814), jest za to w tomie 2 Słownika języka polskiego wydanego w Wilnie w 1861 roku jedynie z odsyłaczem do haseł nierząd (‘życie nierządne, rozpusta, oddanie się żądzom cielesnym ‘) i rozpusta (‘rozwolnienie obyczajów, rozwiązłość’).
Wyraz prostytutka po raz pierwszy w polszczyźnie został odnotowany w Słowniku języka polskiego J. Karłowicza, A. Kryńskiego i Niedźwiedziego (t. 4, Warszawa 1908) z definicją synonimiczną ‘nierządnica, wszetecznica, ladacznica, kurwa’ oraz informacją, że pochodzi od rzeczownika prostytut „pogardliwie człowiek pogardy godny, człowiek nizkiej [sic! – K.W.] moralnej wartości, człowiek kupny, przedajny od łac. prostitutus”.
W tymże słowniku słowo prostytucja ma już podane dwa znaczenia: 1) ‘nierząd, oddawanie się nierządowi’; 2) przestarzałe ‘zhańbienie, kompromitacja’ z przykładem literatury: Jednak żal mi było prostytucji chorążanki, którą po tym rozpublikowaniu będzie miała (Marcin Matuszewicz, I połowa XVII wieku).
Istniał w tych czasach również czasownik prostytuować (określony w słowniku jako nie używany) o znaczeniach: 1) ‘doprowadzać do oddania się nierządowi’; 2) ‘bezcześcić, hańbić, podlić, kompromitować’ z przykładami: Monarcha nie zechce przenieść, aby jego generał był tak nieznośnie prostytuowany (Józef Rolle); O postępkach Szeluty nie przyszło mi powiadać, które przede mną czynił; nie chciałem go z litości prostytuować (Marcin Matuszewicz). Słownik notuje ponadto czasownik prostytuować się ‘bezcześcić się, hańbić, podlić, kompromitować, afiszować’ z przykładem użycia: Prześladowca mój z adiutantem swoim dużo się przed światem prostytuowali (Aleksander Kraushar).
Pora przejść do zagadnień etymologicznych, które po tym historycznym wstępie nie będą już obfitować w niespodzianki. Wiadomo, że polskie prostytutka pochodzi z łaciny. W języku łacińskim rzeczownik prōstitūta pochodzi od czasownika prōstituere ‘wystawiać na sprzedaż (na przód)’, a ten od: prō- ‘przed’ i statuere ‘stawiać’ (Merriam-Webster Distionary, The American Heritage Dictionary).
W angielszczyźnie prostitution jest XVI-wiecznym zapożyczeniem z francuskiego, w którym natomiast jest bezpośrednią pożyczką z łaciny (Chambers Dictionary of Etymology). Można zatem założyć, że wyrazy z tego kręgu z łaciny do polszczyzny trafiły za pośrednictwem angielskiego lub francuskiego, z czego pewniejszy jest francuski, ponieważ ściślejsze kontakty z angielszczyzną język polski zaczął mieć dopiero w końcu XIX i w XX wieku. Być może także słowo to było bezpośrednią pożyczką łacińską, zważywszy na powszechną w XVII wieku znajomość łaciny wśród wykształconych choćby trochę obywateli. Słowniki współczesne podają, że prostytucja zapożyczono z francuskiego prostitution, prostytuować się od fr. se prostituer, ale już prostytutka miałaby pochodzić od ang. prostitute za francuskim prostitutée (zob. Słownik wyrazów obcych, red. E. Sobol, Warszawa 1996, Wielki słownik wyrazów obcych PWN, red. M. Bańko, Warszawa 2003, Uniwersalny słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa 2003).
Andrzej Bańkowski, autor Słownika etymologicznego języka polskiego uważa rzeczownik prostytutka za „eufemizm prawniczy (policyjny), wcześniej londyński niż paryski” (podaje także włoskie donna di strada ‘panna uliczna’). Z pewnością był to eufemizm, skoro w użyciu były wyrazy, od których przyszło rozpocząć ten wywód.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-07-09
Jaka jest etymologia słowa gacie?
Funkcjonujący obecnie w sferze języka potocznego i dialektach, wyraz gacie do polszczyzny został wprowadzony w XV w., przy czym dopiero od następnego stulecia przybrał znaną dziś postać fonetyczną (wcześniej: gace). Omawiany leksem ma swój źródłosłów w psł. *gat’ě. Była to forma liczby mnogiej rzeczownika *gat’a oznaczającego pierwotnie czynność okrywania, później także samo prymitywne okrycie nóg czy bioder, a utworzonego przez dodanie przyrostka *-ja do psł. czasownika *gatiti – ‘osłaniać coś, najczęściej chrustem, gałęziami’. Gacie, dzisiejsze ‘spodnie, kalesony, majtki’, to więc historycznie nie ‘osłona’, lecz ‘osłony na nogi’, co jest o tyle zasadne, że dawne odzienie dolnych partii ciała składało się kilku osobno zakładanych elementów.
Warto dodać, iż w dialektach polskich oraz niektórych językach słowiańskich gaciami nazywa się również długą sierść (kudły) na nogach niedźwiedzia i nierzadko też upierzenie ptasich nóg (por. np. Słownik etymologiczny języka polskiego Wiesława Borysia).
Katarzyna Mazur
Etymologia2008-06-28
Skąd się wzięły słowa policja i milicja?
Wyraz policja wywodzi się z łacińskiego słowa politia, które oznacza ‘ustrój polityczny państwa, sposób rządzenia’. W takim znaczeniu przejęła ów leksem polszczyzna w XVI wieku (też w formie policyja). Nowy sens wyrazu - ‘straż pilnująca porządku publicznego’ - zawdzięczamy Francji z drugiej połowy XVII stulecia, kiedy to francuskie police było nazwą osobnego urzędu królewskiego. W Polsce dopiero w 1793 roku powołano osobną komisję policji „do utrzymania powszechnego w kraju porządku” (por. Andrzej Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, tom II, Warszawa 2000).
Z kolei słowo milicja - też mające źródłosłów łaciński - oznaczało ‘służbę wojskową, zwłaszcza w zakonie rycerskim’ i było w użyciu szesnastowiecznej polszczyzny.
Joanna Przyklenk

Etymologia2008-02-21
Szanowni Państwo, interesuję mnie pochodzenie wyrazu (wulgaryzmu?) kuciapa.
Wyraz kuciapa jest najprawdopodobniej jedną z obocznych form sytuowaną obok takich leksemów jak: kuszaba, kuczaba, kuciaba, kuciapka czy też z r: kurcab, kurcaba, kocierpka. Tzw. Słownik warszawski notuje tu dwa główne znaczenia: 1) ‘pudendum muliebre’ (srom) oraz 2) jagody kwaśne rosnące na pewnym gatunku drzew (zam. kóciabka). Pierwszy ze wskazanych sensów wiąże się z dawną nazwą kuczaba / kuszaba oznaczającą ‘kołek zabezpieczający koło wozu od spadnięcia wraz z nakrywką chroniącą przed błotem; rodzaj pokrywki nad osią dla ochrony przed błotem’. Zdaniem A. Brücknera, to także ‘nazwa herbu, przedstawiająca ową pokrywkę’ (Słownik etymologiczny języka polskiego). W tym znaczeniu ów leksem ma wyraźny źródłosłów niemiecki: być może od Kotschaufel, gdzie Kot – ‘błoto’, a Schaufel – ‘łopata, szufla do błota’. Później nazwę tę przeniesiono na ‘członki ciała’ (Brückner). W drugim ze znaczeń wyrazem motywującym będzie przymiotnik cierpki.
Joanna Przyklenk
Etymologia2008-02-21
Jakie jest pochodzenie wyrazu mężczyzna?
Wyraz mężczyzna o prasłowiańskiej – rekonstruowanej, lecz nieudokumentowanej źródłowo – postaci *mõžЬščina (õo nosowe, wymawiane jak dzisiejszy dźwięk odpowiadający literze ą) jest rzeczownikiem powstałym od przymiotnika dzierżawczego męski. Ten z kolei powstał na bazie słowa mąż, które oznaczało pierwotnie ‘dorosłego człowieka płci męskiej’ i było antonimem leksemu żona (‘dorosły człowiek płci żeńskiej’). Zatem utworzony za pomocą przyrostka *-Ьsk- przymiotnik miał taki najprawdopodobniej kształt: *mõžЬ (podstawa słowotwórcza) + Ьsk (formant słowotwórczy) + ЪjЬ (końcówka fleksyjna złożonej odmiany przymiotnika). Od tego przymiotnika z kolei utworzono rzeczownik, korzystając z przyrostka -izna, który w polszczyźnie był przyrostkiem bardziej ekspansywnym niż -ina (por. dawne żeńszczyzna czy do dziś obecne w języku polskim: starszyzna, obczyzna, ojczyzna). W dobie staropolskiej używano wyrazu mężczyzna głównie jako typ singularium tantum, w znaczeniu kolektywnym – ‘ogół (zbiór) ludzi płci męskiej’, np.: wiele [młodych]męszczyzny młodych i starych przyszło (Rozmyślanie Przemyskie); Krzyżacy posiekwszy mężczyznę wszystkę, dziatki i niewiasty pobrali (M. Stryjowski, 1582). W tekstach XV i XVI stulecia znajdujemy również formy rodzaju żeńskiego ta mężczyzna (w liczbie mnogiej – mężczyzny), choć ich frekwencja jest zdecydowanie mniejsza niż użycie tego słowa w sensie wyżej opisanym, tj. kolektywnym. Od XVII wieku coraz częstsze staje się używanie omawianego wyrazu w rodzaju męskim i znaczeniu ‘dorosły osobnik płci męskiej’ (w liczbie mnogiej – mężczyźni). Wcześniej (w XVI wieku) taki charakter występowania owego leksemu ograniczał się przede wszystkim do tekstów medycznych.
Joanna Przyklenk
Etymologia2008-02-19
Jaka jest etymologia wyrazu aport?
Wyraz ten w znaczeniu ekonomicznym to ‘wkład rzeczowy założyciela spółki akcyjnej’, pochodzi od francuskiego rzeczownika apport, a ten od czasownika apporter ‘przynosić; przywozić, wnosić wkład, powodować’, forma francuska natomiast ma swe źródło w łacińskich apportare, adportare o podobnym znaczeniu (Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-02-19
Jaka jest etymologia wyrazu komandytariusz?
Wyraz ten pochodzi od francuskiego commanditaire ‘udziałowiec spółki komandytowej’, a to od commandite ‘spółka komandytowa; wkład komandytariusza’, które wywodzi się z włoskiego accomandita (zob. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-02-19
Jakie jest pochodzenie słowa prokura?
Wyraz prokura pochodzi od łacińskiego czasownika procurare o znaczeniu ‘mieć pod opieką, zarządem’ (A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-02-13
Skąd pochodzi się słowo firma?
Do polszczyzny rzeczownik firma dotarł prawdopodobnie za pośrednictwem języka francuskiego (firme). Wyraz ten wywodzi z włoskiego firma oznaczającego ‘potwierdzenie umowy podpisem’, będącego skrótem z wcześniejszego łacińskiego firmatio, pochodzącego od czasownika firmare ‘potwierdzać’, który powstał od firm ‘mocny, pewny’. Początkowo słowo firma było terminem prawniczym, natomiast znaczenie ‘przedsiębiorstwo’ rozwinęło się pod wpływem angielskim i francuskim, a z tych języków przeszło do wszystkich języków europejskich (zob. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-02-13
Skąd pochodzi się słowo licencja?
Rzeczownik licencja znany jest także w innych językach europejskich (por. niem. Lizenz, ang., fr. licence). Wyraz ten pochodzi od łacińskiego licentia ‘wolność, swoboda, pozwolenie’, a to od czasownika licēre ‘być dozwolonym’ (Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2008-02-13
Jakie jest pochodzenie słowa patent?
Rzeczownik patent został zapożyczony z prawdopodobnie z języka niemieckiego w 1. połowie XIX wieku, pochodzić może od formy Patent ‘rodzaj dokumentu’ ; może także pochodzić od francuskiego rzeczownika patente (znanego od 1595 r, który zastąpił wyrażenie lettres patentes), a to od przymiotnika patent ‘jawny, otwarty’. Wszystkie wymienione formy są etymologicznie związane z łacińską formą patent, patentis, imiesłowem od patere ‘być jawnym, otwartym’ (Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16