| Etymologia | 2004-10-18 |
| Jaki jest źródłosłów słowa matrymonialny, pochodzący od łacińskiego matrimonium, od którego pochodzą też ang. marriage i fr. mariage? | |
| Przymiotnik matrymonialny pojawił się w polszczyźnie pod koniec XIX wieku, zapożyczony być może z francuskiego matrimonial (te same jednak formy znajdujemy w angielskim i niemieckim). Europejskie odpowiedniki tego słowa zostały zapożyczone z łacińskiego matrimonialis, pochodzącego od matrimonium ‘ślub, małżeństwo’. A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego przypuszcza, że słowo matrimonium mogło pierwotnie znaczyć ‘majątek matki, po matce’, skoro istniała analogiczna forma patrimonium oznaczająca ‘majątek ojca, po ojcu’. Bez wątpienia jednak łacińskie matrimonium pochodzi od rzeczownika mater ‘matka’, który podobną postać miał również w stadium praindoeuporejskim: *māter. Określenie matki powstało z połączenia wołania niemowlęcia ma- (często naturalnie reduplikowanego w języku dzieci jako mama) oraz przyrostka -ter tworzącego nazwy pokrewieństwa. Podane przez Pana angielskie marriage i francuskie mariage raczej nie pochodzą od łacińskiego matrimonium. Funkcjonujący w angielszczyźnie rzeczownik marriage został zapożyczony ze starofrancuskiego rzeczownika mariage, pochodzącego od czasownika marrier ‘zawierać małżeństwo’, a ten od łacińskiego marītāre o tym samym znaczeniu, który z kolei wywodzi się od marītus ‘mąż, małżonek’ (por. The American Heritage Dictionary of the English Language, Merriam-Webster’s Dictionary, Chambers Dictionary of Etymology). W 2. połowie XVIII wieku polszczyzna również zapożyczyła francuskie określenie małżeństwa w spolszczonej wersji mariaż, które szybko ograniczyło swój zakres i oznaczało ‘małżeństwo skojarzone’, a współcześnie jest uznawane za określenie przestarzałe, książkowe, a często żartobliwe. Słowo mariaż bywa używane także w szerszym, choć przenośnym znaczeniu ‘związek, połączenie czegoś z czymś lub kogoś z kimś’, np. np. mariaż polityczny (por. Uniwersalny słownik języka polskiego pod red. S. Dubisza). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-18 |
| Od czego wywodzi się słowiańskie słowo żona? Czy ma coś wspólnego ze słowem rodzić albo rodzina? | |
| Ogólnosłowiański rzeczownik żona został przez wszystkie języki, które do znają, odziedziczony z prasłowiańskiego *žena ‘kobieta’, a to z kolei z wcześniejszego praindoeuropejskiego *guena ‘rodząca, przedłużająca ród’ (por kontynuanty pie. rdzenia *guen- ‘rodzić’ w językach grupy indoeuropejskiej – greckie gyné ‘kobieta’ i génos ‘pochodzenie, łacińskie genus ‘rodzaj, ród’ (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-18 |
| Interesuje mnie etymologia słowa szaniec w kontekście nazwy miejscowości. | |
| Szaniec, czyli ‘ziemne umocnienie polowe, składające się z wału i rowu, stosowane od XVII do XIX w. głównie w celu osłony stanowisk ogniowych artylerii; okop’ pochodzi od niemieckiego rzeczownika Schanze ‘wał’. A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego zastanawia się, jaki jest źródłosłów tego niemieckiego przodka, ale nie jest tego pewien, pisze więc tylko „nieznanego początku (‘kosz’?)”. Niestety, żaden z dostępnych mi słowników etymologicznych polskich nazw geograficznych nie zamieszcza nazwy Szaniec, myślę jednak, że już samo tłumaczenie niemieckiego wyrazu wystarczyć może niejednokrotnie do wyjaśnienia, skąd się nazwa miejscowa wzięła. Być może sypano tam wały, szańce w celu obronnym albo też w krajobrazie widoczne było naturalne ukształtowanie terenu w formie wału. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-17 |
| Jaki jest pochodzenie nazw Małopolska i Wielkopolska? | |
| Nazwy dwóch historycznych dzielnic Polski są ściśle powiązane pod względem pochodzenia, co znakomicie objaśnia Maria Malec w Słowniku etymologicznym nazw geograficznych Polski. Określenie Wielka Polska pojawiło się w połowie XIII w. w łacińskiej formie Polonia Maior, a najstarszy polski zapis – w Wyelgey Polszcze – pochodzi z XV wieku. Przymiotnik maior ‘wielki, potężny, znakomity’ miał podkreślać szczególne znaczenie tej dzielnicy. Kiedy nazwa Polonia Maior utrwaliła się w sensie administracyjno-prawnym w XIV wieku, znaczenie omawianego przymiotnika uległo neutralizacji, zobojętniało i wtedy pojawiła się nazwa Minor Polonia (Małopolska), która w źródłach pisanych notowana jest od XV wieku. Utworzono ją w opozycji do Maior Polonia, a przymiotnik minor ‘mały’ pełni tam już jedynie funkcję odróżniającą, ponieważ dzielnica ta wcale nie była mała w momencie powstawania nazwy. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-15 |
| Jaka jest etymologia słowa uploteczki? | |
| Słowo uploteczka, pozostające w bliskim sąsiedztwie semantycznym z wyrazami uplot i uplotka, oznacza ‘uplecenie, wieniec; coś naokoło czego splecionego’ (por. S. B. Linde Słownik języka polskiego). Etymologia tego wyrazu ściśle łączy się ze słowiańskim czasownikiem pleść, który w języku staro-cerkiewno-słowiańskim miał postać plesti, pletą, pleteši. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-10-15 |
| Jaka jest etymologia słowa letniczek? | |
| Letniczek to zdrobnienie od wyrazu letnik charakteryzującego się dwoma sensami: 1) ‘płaszcz letni’, XV wiek; od XVI wieku do pierwszej połowy XIX stulecia słowem tym nazywano zwykle damski strój letni; letnik w tym znaczeniu jest wyrazem powstałym w wyniku procesu uniwerbizacji (= mechanizm słowotwórczy, który polega na zastępowaniu wyrażenia złożonego z rzeczownika i określającego go przymiotnika wyrazami pojedynczymi, np.: łódź motorowa→ motorówka) w miejsce wyrażenia letni płaszcz; 2) ‘altana, letni domek w ogrodzie dworskim, gdzie jedzono, spano, odpoczywano w czasie upałów’, XVI-XVIII w. (sporadycznie też w XIX w.); podobnie jak w znaczeniu pierwszym mamy tu do czynienia z uniwerbizacją zamiast sformułowania letni dom. Rzeczownik letnik wywodzi się od przymiotnika letni, który w prasłowiańszczyźnie miał postać *lĕtьnjъ, a swe pochodzenie zawdzięczał przysłówkowi *lĕtĕ (miejscownik liczby pojedynczej ogólnosłowiańskiego rzeczownika *lĕto) o znaczeniu ‘latem, podczas lata’. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-10-15 |
| Jaka jest etymologia słowa ochędóstwo? | |
| Rzeczownik ochędóstwo używany w polszczyźnie od XVI do XIX wieku wywodzi się od wyrazu ochędoga oznaczającego ozdobę. To słowo z kolei znajduje swój źródłosłów w czasowniku ochędożyć, którego sens równa się dzisiejszemu ‘ozdobić, upiększyć’ i jest dokonaną formą wyrazu chędożyć. Z kolei niedokonana postać czasownika pochodzi od przymiotnika *xõdogъ, czyli późniejszego chędogi o znaczeniu ‘ładny, schludny, porządny’. Słowo *xõdogъ było także rozumiane jako określenie osoby mającej zręczne dłonie. Szybko jednak to aktywne znaczenie zamienione zostało na pasywne – ‘zręcznie wykonany’. Stąd też A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego przypuszcza, że wyraz chędogi to prasłowiańskie zapożyczenie z germańskiego *hand-ag-(a-z) od hand- – ‘dłoń’. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-10-15 |
| Jaka jest etymologia słowa małżeństwo? | |
| Wyraz małżeństwo nie należy do polskiego słownictwa rodzimego. Jedna z hipotez omawiających etymologię tego słowa, podkreślająca złożony charakter wyrazu, wskazuje, że ów leksem wywodzi się od słowa małżonka – a ściślej – od wcześniej już używanego wyrazu małżona o znaczeniu ‘żona pojęta uroczyście na mal ’. Człon mal- wywodzi się od starogermańskiego māl lub mahal oznaczającego ‘umowę, kontrakt’ (w omawianym przykładzie byłby to kontrakt ślubny). Związek māl ‘umowy’ z uroczystościami weselnymi potwierdzają następujące germańskie słowa: mahlschatz – ‘posag’, mahlring – ‘pierścień ślubny’. Drugi człon złożenia – žona – ma już charakter słowiański. Zauważyć ponadto należy, iż polszczyzna przejęła wyraz małżonka najprawdopodobniej w drugiej połowie XIV wieku z języka staroczeskiego – malženka. Było to zdrobnienie od malžena – ‘ślubna żona’. Pierwsza połowa XVI wieku przynosi teksty dokumentujące użycie słowa małżonek (sporadycznie: małżon) utworzonego od leksemu małżonka. Natomiast słowo małżeństwo pojawia się wcześniej, bo już w pierwszej połowie XV wieku, prawdopodobnie też na wzór staroczeskiego malženstvo. W XV wieku odnotowujemy również obecność wyrazu niemałżeństwo w znaczeniu ‘związek z żoną niemałżeńską, konkubinat’ (por. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Z kolei druga hipoteza zakłada, iż podstawą etymologiczną omawianego słowa był staroniemiecki leksem ge-mahelo (obecnie gemahl) – ‘małżonek’, przejęty przez Słowian bez nagłosowego ge- (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Warto również przypomnieć dziś już zapomniane staropolskie wyrazy: żeństwo – ‘małżeństwo’, bezżeństwo, rzadsze bezmałżeństwo czy wreszcie czasowniki małżonkować, małżonkować się w znaczeniu ‘zawierać związek małżeński’. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-10-11 |
| Jakie jest pochodzenie nazw miesięcy? | |
| Większość polskich nazw miesięcy ma pochodzenie ludowe i wiąże się w rytmem zajęć na roli lub z cyklem zmian w przyrodzie. Nazwy ludowe w użyciu ogólnym zastąpiły dawne nazwy łacińskie w I połowie XIX wieku. Nazwę pierwszego miesiąca roku wywodzi się od ps. *sěča ‘cięcie’ (od czasownika *sěkti ‘ciąć’), do którego dodano przyrostek -ьnь. W okresie staropolskim nazwa ta – oznaczająca zimowy czas odpowiedni do wyrębu (cięcia) drzew w lesie – miała formę sieczeń, którą przekształcono na znane w XV wieku styczeń // tyczeń przez skojarzenie ze słowem tyka – w nawiązaniu do pozyskiwanego zimą drewna (por. W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego). Luty pochodzi od staropolskiego przymiotnika luty ‘przykry, niemiły’, marzec – od łacińskiego Mārtius mensis ‘miesiąc poświęcony Marsowi’ (Mārs, Mārtis); polszczyzna przejęła tę nazwę za pośrednictwem staroczeskich form mařec, marc. Kwiecień pochodzi od przymiotnika kwietny, a maj od łac. Māius. Czerwiec, który zastąpił staropolski czyrwień, wziął swą nazwę od czerw ‘larwa pszczoły’ lub też od przymiotnika czerwony, co ma związek z owadami dostarczającymi tego barwnika. Lipiec pochodzi od starszej formy lipień, a ta od rzeczownika lipa lub od przymiotnika lipowy. Sierpień pozostaje w związku z rzeczownikiem sierp – w tym miesiącu są żniwa. Wrzesień to miesiąc, kiedy kwitną wrzosy, a październik to czas czesania lnu lub konopi, których pozostałością są suche łodygi – paździerze. Listopad kryje w swej nazwie znaczenie ‘czas opadania liści’, grudzień zaś to grudny miesiąc, którego nazwa wywodzi się od rzeczownika gruda ‘nierówna powierzchnia zamarzłej ziemi’ (por. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-11 |
| Jakie jest pochodzenie dni tygodnia? | |
| Większość naszych nazw dni tygodnia ma pochodzenie rodzime. Poniedziałek pochodzi od wyrażenia przyimkowego po niedzieli, wtorek od wtóry ‘drugi’ (por. prasłowiańskie *vtorъjь), środa od środek (jest wszak uznawana za środkowy dzień tygodnia), czwartek od liczebnika czwarty, piątek od liczebnika piąty. Jedynie sobota jest wyrazem zapożyczonym z hebrajskiego szabbāth ‘dzień wolny od pracy’. Wyraz ten przywędrował do Europy wraz z chrześcijaństwem i został zapożyczony przez wiele języków, nie tyko słowiańskich zmieniając później znaczenie na ‘dzień poprzedzający święto’. Niedziela pochodzi od prasłowiańskiego rzeczownika *nedelja ‘niedziałanie, bezczynność’ (od *ne delati ‘nie pracować’), w polszczyźnie funkcjonuje od XIV wieku (por. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-08 |
| Jaka jest etymologia wyrazu mistrz? | |
| Rzeczownik mistrz – pochodzący od łacińskiego magister – pojawił się w polszczyźnie około XV wieku za pośrednictwem czeskiego mistř, mistr ‘sprawca’, ‘majster’ (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-06 |
| Skąd u licha wziął się ten eufemizm gej na świecie, a teraz i w Polsce? Dawniej był to prostu pederasta. | |
| Jak czytamy w Chambers Dictionary of Etymology, na świecie, a dokładniej w angielszczyźnie, pojawił się najpierw przymiotnik gay ‘doskonały, świetny, okazały, wspaniały’ lub ‘piękny’, a także ‘beztroski’ (prawdopodobnie na początku XIV wieku, a wcześniej, w XII wieku, istniał także jako nazwisko). Przymiotnik gay został zapożyczony z francuskiego, w którym gai oznaczał ‘wesoły’. Slangowe znaczenie ‘homoseksulny’, które w angielszczyźnie amerykańskiej odnotowuje się po raz pierwszy dopiero w 1951 roku, wyłoniło się prawdopodobnie z wyrażenia gay cat oznaczającego ‘homoseksualnie zorientowanego chłopca’, które funkcjonwało od lat 30. XX wieku w świecie przestępczym i gwarze więziennej, ale było używanego nawet wcześniej, bo od około 1897 roku, na oznaczenie związku (o homoseksualnych konotacjach) młodego włóczęgi przywiązanego do starszego towarzysza. W 1971 roku w języku angielskim istniał już rzeczownik gay, pochodzący od omawianego wyżej przymiotnika. Trudno bez żmudnych badań stwierdzić, kiedy dokładnie wyraz gej zaadaptowała polszczyzna, bo słowniki nasze nie podają dat. Najwcześniejszy (może?) przykład znaleźć można w „Życiu Warszawy” z 1989 roku. Współcześnie wyraz gej jest potocznym odpowiednikiem bardziej oficjalnych rzeczowników określających mężczyzn przejawiających pociąg seksualny do mężczyzn: homoseksualista i pederasta, oraz uznawanego przez słowniki za słowo wulgarne pedał. W języku angielskim gay może być używany także w szerszym znaczeniu ‘osoba, która ma pociąg seksualny do osób tej samej płci’ (por. The American Heritage Dictionary of the English Language). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-04 |
| Jakie jest pochodzenie nazwy Wrocław? | |
| Nazwa Wrocław pochodzi od słowiańskiego imienia, które za czasów prasłowiańskich brzmiało *Vortislavъ. Do tej formy dodano przyrostek dzierżawczy *-jь (por. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, K. Rymut, Nazwy miast Polski). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-10-04 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Będzin? | |
| Będzin pochodzi od nazwy osobowej *Będa (dawnej formy zdrobniałej od staropolskich imion złożonych Będzimir, Będzisław), do której dołączono przyrostek -in (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-06-30 |
| W tym roku miasto Tychy obchodzi swoje 70-te urodziny, a ja nadal nie wiem skąd wywodzi się jego nazwa. Proszę o pomoc. | |
| Nazwa Tychy jest znana od XV wieku. Pochodzi od nazwy osobowej Tych (zdrobnienie od Tymoteusz), występuje w liczbie mnogiej i jako taka pierwotnie oznaczała potomków człowieka nazywanego Tychem (zob. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). W Pani pytaniu pojawił się błędny zapis liczebnika porządkowego – siedemdziesiąte powinno być zapisane albo słownie, albo jako 70., czyli cyfra z kropką na końcu. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-06-27 |
| Skąd pochodzi nazwa jednostki rod? | |
| Rod, czyli pręt, to jednostka długości równa 5,5 jarda lub 16,5 stopy, a więc 5,03 metra. Merriam-Webster Dictionary podaje, że wyraz ten pochodzi od staroangielskiego słowa rodd, pokrewnego do staronordyckiego rudda ‘kij, pałka’. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-06-25 |
| Jaka jest etymologia jednostki miary furlong? | |
| Słowo furlong wywodzi się z języka angielskiego, na etapie staroangielskim miało postać furlang. Stanowi ono najprawdopodobniej złożenie – furrow + long – oznaczające pierwotnie długość bruzdy zaoranego pola. Pierwsza część złożenia furrow pozostaje w ścisłym związku z takimi formami, jak: starofryzyjski wyraz furch czy niem. furche. Natomiast przymiotnikowa część wyrazu – long – może być wiązana z łac. longus. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-06-25 |
| Jakie jest pochodzenie wyrazu cal? | |
| Nazwa jednostki miary – cal to zgodnie z siedemnastowieczną definicją ‘jednostka stolarska miary, równa całej średniej szerokości wielkiego palca u ręki, 1/12 stopy, 1/24 łokcia, dzieląca się na 12 linii’ (1683). Związek cala i palca w wyżej przywołanej definicji potwierdzają etymologiczne zależności: w znaczeniu ‘wielki palec u ręki’ i ‘cal’ – łac. pollex, wł. pollice, fr. pouce, niem. daumen czy szwedz. tum. Natomiast angielskie słowo thumb dziś ma tylko znaczenie ‘kciuk’, ponieważ w znaczeniu ‘cal’ zastąpione zostało przez inch. Współczesna postać angielskiego cala – inch – ma swe korzenie w późnym staroangielskim wyrazie ynċe pozostającym w bliskiej relacji z łac. uncia czy goc. unkja. Za podstawę polskiego wyrazu cal można uznać niemieckie zoll. Z taką opinią nie zgadza się jednak A. Bańkowski, który sądzi, iż to niem. zoll (‘cal’) pochodzi z języka polskiego i zastępuje wcześniejszy leksem daumen (por. A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-06-25 |
| Skąd pochodzi słowo jard? | |
| Jard to słowo zapożyczone z języka angielskiego – yard. Znaczenie tego leksemu – ‘jednostka długości równa trzem stopom (feet)’ – ustaliło się w angielszczyźnie już w XIV wieku. W języku staroangielskim wyraz ten miał postać ġerd, we wschodniosaksońskim *ġierd, *ġird lub *ġyrd, a podstawą dla omawianego tu słowa mogła się stać germańska forma *зazdaz. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-06-25 |
| Interesuje mnie etymologia wyrazu stopa (jednostka miary). | |
| Wyraz stopa należy do słownictwa rodzimego, a jego dawną formą oboczną było słowo stopień (też słopień). W języku scs. mamy poświadczoną formę stepenь, -ene o znaczeniu ‘krok’. Zdaniem A. Brücknera, rzeczownik stopa można wiązać z czasownikiem stąpać, ponieważ pol. stop- czy scs. i ros. step- różnią się od formy czasownikowej jedynie brakiem samogłoski nosowej. Joanna Przyklenk |
|